Deniz Gezmiş kimdir? Neden idam edildi, kaç yaşındaydı? İşte son sözleri

68 kuşağının liderlerinden Deniz Gezmiş, Henüz lise öğrencisiyken sol düşünceyle tanıştı ve kendini dönemin eylemleri içinde buldu. Hüseyin İnan, Yusuf Aslan, Sinan Cemgil, Alparslan Özdoğan, Kadir Manga, Taylan Özgür, Cihan Alptekin ve Mustafa Yalçıner ile birlikte kurduğu Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu (THKO), Türk solunun siyasal gelişimini etkiledi. Kendini siyasi bir örgüt olarak tanımlayan THKO, 1980 Askeri Darbe ile tasfiye edildi.

DENİZ GEZMİŞ'İN HAYAT HİKAYESİ

Deniz Gezmiş, 28 Şubat 1947'de Ankara'nın Ayaş ilçesinde doğdu. Dedeleri Rize'nin İkizdere ilçesine bağlı Cimil köyündendi. Babası Ilıca (Aziziye), Erzurum nüfusuna kayıtlı ilköğretim müfettişi Cemil Gezmiş, annesi ise Erzurum'un Tortum ilçesinden ilkokul öğretmeni Mukaddes Gezmiş'ti.

Ailenin üç erkek çocuğundan ikincisiydi. Abisi Bora Gezmiş (d.1944), hukuk fakültesinden ayrılıp bankacılık yapmıştı. Kardeşi Hamdi Gezmiş (1952-2020) ise mali müşavirdi. Deniz Gezmiş, ilk ve orta öğrenimini Sivas'ta, liseyi İstanbul'da Haydarpaşa Lisesi'nde okudu.

Deniz Gezmiş'in öğrencilik yılları

SİYASİ HAYATI

11 Ekim 1965'te Türkiye İşçi Partisi'nin (TİP) Üsküdar ilçe başkanlığına üye oldu. İlk gözaltısını 15 Ağustos - 31 Ağustos 1966 tarihleri arasında Ankara'dan İstanbul'a yürüyen Çorum Belediyesi temizlik işçilerinin Taksim Anıtı'na çelenk koymaları sırasında işçileri destekleyen ve TÜRK-İŞ yöneticilerini protesto eden gösteri sırasında yaşadı.

6 Temmuz 1966 tarihinde girdiği üniversite sınavında hem Fen Fakültesini hem de Hukuk Fakültesini kazandı. Babası, Deniz'in Fen Fakültesine gitmesini istedi. Deniz, babasının isteğini geri çevirmeyerek Fen Fakültesine gitmeyi kabul etti. Fakat daha sonra fikir değiştirerek Hukuk Fakültesine kaydını yaptırdı. 7 Kasım 1966'da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi'ne girdi.

Ardından 19 Ocak 1967'de Türkiye Millî Talebe Federasyonu (TMTF) binasının yediemine verilmesi sırasında çıkan olaylarda yakalandı ve bir gün sonra iki arkadaşıyla çıkarıldığı mahkeme tarafından serbest bırakıldı.

22 Kasım 1967'de öğrenci örgütlerinin düzenlediği Kıbrıs Mitingi sırasında Aşık İhsani ile birlikte ABD bayrağını yaktıkları gerekçesi ile gözaltına alınıp daha sonra serbest bırakılan Deniz Gezmiş, Hukuk Fakültesi'nde birlikte okuduğu arkadaşlarıyla birlikte 30 Ocak 1968'de 'Devrimci Hukukçular Örgütü'nü kurdu.

7 Mart 1968'de İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi konferans salonunda düzenlenen toplantıda konuşma yapan Devlet Bakanı Seyfi Öztürk'ü protesto ettiği için tutuklandı. 2 Mayıs'a kadar tutuklu kalan Gezmiş, 30 Mayıs'ta 6. Filo'yu protesto ettiği için yargılandı ve beraat etti.

ÖĞRENCİ LİDERİ HALİNE GELDİ

Öğrenci eylemleri içinde etkinliği giderek artan Deniz Gezmiş, 12 Haziran 1968'de İstanbul Üniversitesinin işgal edilmesinde önderlik etti. İşgal Konseyi adına İ.Ü. Senatosu ile Baltalimanı'nda yapılan görüşmelere katılan öğrenci heyetinin içinde yer aldı; öğrenci haklarının elde edilip işgalin sona erdirilmesinde etkili oldu. İşgalden kısa bir süre sonra İstanbul'a gelen 6. Filo'yu protesto eylemlerinde yer alan Gezmiş, 30 Temmuz 1968'de bu eylemlerden dolayı tutuklandı ve 20 Eylül 1968'de serbest bırakıldı.

13 Haziran 1968 tarihli Cumhuriyet gazetesi

Bütün bu olaylardan sonra öğrenci hareketinin efsanevi lideri haline geldi. TİP içinde yoğunlaşarak ayrılıklara ve tartışmalara yol açan ideolojik sorunlarda "Millî Demokratik Devrim" grubunun görüşlerini benimseyen Deniz Gezmiş, bu görüşün özellikle devrimci öğrenciler arasında yayılmasında etkili oldu.

Ekim 1968'de eylemlerde birlikte olduğu Cihan Alptekin, Mustafa İlker Gürkan, Mustafa Lütfi Kıyıcı, Devran Seymen, Cevat Ercişli, M. Mehdi Beşpınar, Selahattin Okur, Saim Kurul ve Ömer Erim Süerkan'la birlikte Devrimci Öğrenci Birliği (DÖB)'ni kurdu. 1 Kasım 1968'de TMGT (Türkiye Milli Gençlik Teşkilatı), AÜTB, ODTÜÖB ve DÖB'ün başlattığı Samsun'dan Ankara'ya Mustafa Kemal Yürüyüşü'nü düzenledi.

Ardından 28 Kasım 1968'de ABD büyükelçisi Kommer'in gelişi sırasında Yeşilköy Havaalanı'nda düzenlenen protesto gösterileri nedeniyle tutuklandı ve 17 Aralık 1968'de serbest bırakıldı. Oya Sencer'in "Türkiye'de İşçi Sınıfı'nın Doğuşu ve Yapısı" konulu doktora tezinin Üniversite Profesörler Kurulu tarafından iki kez reddedilmesi üzerine, öğrenciler olayı protesto ettiler. Bu protestonun başında Deniz Gezmiş vardı. 27 Aralık 1968 tarihinde polisler tarafından tutuklanacakken ellerinden kurtuldu ve İzmir'e gitti. Bir hafta sonra tutuklu olan arkadaşı Celal Doğan'ın evindeyken baskın sonucu yakalandı. 22 Şubat 1969'da serbest bırakıldı.

FİLİSTİN'DE SİLAH EĞİTİMİ ALDI

İstanbul Üniversitesinde sağcı güçlerin 16 Mart 1969'da girişmiş olduğu hareketlere öğrenci kitlesiyle birlikte karşı koyan Gezmiş, bu eylemi gerekçe gösterilerek 19 Mart'ta yeniden tutuklanarak 3 Nisan'a kadar hapis yattı. Ardından 31 Mayıs 1969'da İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencilerinin reform tasarısının gerçekleşmemesini protesto gerekçesiyle giriştikleri işgale önderlik etti. Üniversitenin kapatılıp polise teslim edilmesi nedeniyle çıkan çatışmalarda yaralandı.

Hakkında gıyabi tutuklama kararı olmasına rağmen hastaneden kaçan Gezmiş, haziranın sonunda Filistin'de bulunan Filistin Demokratik Halk Kurtuluş Cephesi'nin kampına; silahlı eğitim almak ve FDHKC üyeleri ile aynı safta savaşmak için gitti. Filistin'e gitmeden önce 23 Haziran 1969'da TMGT'nin topladığı 1. Devrimci Milliyetçi Gençlik Kurultayı'na kendisi gibi haklarında tutuklama kararı olan FKF Genel Başkanı Yusuf Küpeli ile birlikte bir mücadele programı gönderdi.

Deniz Gezmiş'in daha önce İsrail'e karşı savaştığı Filistin Halk Kurtuluş Ordusu'na (FHKC) ait üyelik kartı

Eylüle kadar Filistin'de eğitim alan Deniz Gezmiş, 28 Ağustos 1969'da üniversiteyi işgal ettiği gerekçesiyle Hukuk Fakültesi'nden ihraç edildi. Hakkında tutuklama kararının olduğu bu dönemde gazetecilere gizlendiği yerden demeçler verdi. 23 Eylül 1969'da Hukuk Fakültesi'nde bulunduğunun ihbar edilmesi üzerine fakülteye düzenlenen polis baskınında teslim olan Gezmiş, 25 Kasım'da serbest bırakıldı. Ancak İstanbul Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisinde Battal Mehetoğlu'nun sağcılar tarafından öldürülmesinden sonra okulda yapılan aramada ele geçirilen dürbünlü bir tüfeğin Gezmiş'e ait olduğu iddia edilerek hakkında yeniden tutuklama kararı çıkarıldı. 20 Aralık 1969'da yakalanan Gezmiş, kendisiyle birlikte tutuklanan Cihan Alptekin'le birlikte 18 Eylül 1970'e kadar tutuklu kaldı. Hapisten çıktığında askere alındı.

Kafasındaki devrim planlarını gerçekleştirmek için askere gitmedi. Bundan sonra öğrenci eylemlerinden uzaklaşarak, mücadelesini değişik alanlarda sürdürdü. Sinan Cemgil ve Hüseyin İnan'la birlikte Ankara'da THKO'yu kurdu. 11 Ocak 1971'de THKO adına Ankara İş Bankası Emek Şubesi'nin soygununu gerçekleştirenler arasında yer aldı. Bu olaydan sonra Yusuf Aslan'la beraber "vur emri" ile aranmaya başlandı. Deniz Gezmiş ve Yusuf Aslan'ın yakalanmasına yardım eden kişilere 15.000 lira ödül verileceği açıklandı. THKO'nun silah sıkıntısını gidermek için THKO mensuplarıyla birlikte 15 Şubat 1971'de Balgat'taki Tuslog tesislerine sızdı, fakat silah deposu boştu. Onun yerine dört Amerikalı askerin kaçırılması eyleminde bulundu. Kaçırılan erler 9 Mart 1971 tarihinde serbest bırakıldılar.

SIKIYÖNETİM TARAFINDAN 25 YAŞINDA İDAM EDİLDİ

12 Mart Muhtırası olduktan üç gün sonra yani 15 Mart 1971'de bir motosiklette Deniz Gezmiş ve Yusuf Aslan, diğer motosiklette ise Sinan Cemgil yola çıktılar. Sinan Cemgil daha sonra yol ayrımından Nurhak'a doğru yol aldı. Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ile birlikte Sivas'a gitmekteyken motosikletleri bozuldu. Bir ihbar sonucu polislerin gelmesi üzerine çıkan çatışmada Aslan ile birbirlerini kaybettiler. Aslan, o esnada Elmalı'da iken Gezmiş, 16 Mart 1971 Salı günü Sivas'ın Gemerek ilçesinde etrafı sarılarak yakalandı ve Kayseri'ye getirildi ve Kayseri valisi Abdullah Asım İğneciler'in karşısına çıkarıldı. Buradan Ankara'ya zamanın İçişleri Bakanı Haldun Menteşeoğlu'nun makamına götürüldü.

Deniz Gezmiş'in 1971'de yakalandıktan sonra Ankara Emniyeti'ne ve İçişleri Bakanlığı'na götürülüyor

Mahkemesi 16 Temmuz 1971 günü Altındağ Veteriner Okulu binasında Tuğgeneral Ali Elverdi başkanlığında Baki Tuğ savcılığında Ankara Sıkıyönetim Komutanlığı 1 No'lu Mahkemesi'nde başlayıp 9 Ekim 1971 günü bitti. Deniz ve arkadaşları, 16 Temmuz 1971'de başlayan THKO-1 Davası'nda TCK'nin 146. maddesini ihlâl ettiği gerekçesiyle 9 Ekim 1971'de 146/1 maddesi uyarınca idam cezasına çarptırıldı.

İNÖNÜ VE ECEVİT 'HAYIR', DEMİREL 'EVET' DEDİ

İdam cezaları o zamanlar senato tarafından onaylanmak zorundaydı. İsmet İnönü "siyasî suçlar idamla cezalandırılmamalıdır" diyerek Bülent Ecevit ile birlikte ret oyu kullandı. AP Genel Başkanı Süleyman Demirel ise infazdan yana oy kullanır.

Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan'ın kesinleşmiş idam hükmü

Deniz Gezmiş; Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan ile birlikte 6 Mayıs 1972 tarihinde, gece 01.00-03.00 arası, Ulucanlar Cezaevi'nde asılarak idam edildi. İdam yaftaları sonradan müze olan Ulucanlar Cezaevi Müzesi'ne Anadolu Ajansı muhabiri Burhan Dodanlı tarafından bağışlandı. Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının 1969'da öldürülen Taylan Özgür'ün yanına gömülme isteği yerine getirilmedi. Birçok sol örgüt, başka konularda farklı fikirde olsa da, mutabık kaldıkları nadir konulardan birisi de Deniz Gezmiş'in devrim önderliği oldu.

SİYASİ MİRASI

Deniz Gezmiş'in idam edildiği 6 Mayıs tarihi, 70'li yıllardan beri Türkiye'deki pek çok sol görüşlü örgüt, parti ve demokratik kitle örgütü tarafından bir anma gününe dönüştürüldü, anısı ve mirası yaşatılmaya çalışıldı. Ailesi, 2015 yılında "Deniz Gezmiş ve arkadaşlarının anısını, devrimci mücadeleye kattıkları değerleri yaşatmak" amacıyla Deniz Gezmiş Özgürlük ve Bağımsızlık Vakfı'nı kurdu. 1980'de eski başbakan Nihat Erim, Deniz Gezmiş'in intikamının alınması adına Devrimci Sol üyeleri tarafından suikast sonucu öldürüldü.

20 Temmuz 1980 tarihli Cumhuriyet gazetesi

İstanbul'dan Ankara'ya Deniz Gezmiş için bağımsızlık yürüyüşü, Yurtsever Cephe önderliğinde 1 Mayıs 2007'de İstanbul'dan başlatıldı. Deniz Gezmiş'in 1972'de idam edildiği Ankara'da, Karşıyaka Mezarlığı'nda sona eren yürüyüşe katılanlar çeşitli duraklarda durarak amaçlarını anlatan şenlikler düzenledi. Yürüyüş öncesinde Çanakkale Sulh Mahkemesi, afişin üzerinde resimleri yer alan kişilerin idam hükmü giymiş mahkumlar olduğu gerekçesiyle söz konusu afişlerin toplatılmasına karar verdi.

DENİZ GEZMİŞ'İN SON MEKTUBU

Baba;

Mektup elinize geçmiş olduğu zaman aranızdan ayrılmış bulunuyorum. Ben ne kadar üzülmeyin dersem yine de üzüleceğinizi biliyorum. Fakat bu durumu metanetle karşılamanı istiyorum. İnsanlar doğar, büyür, yaşar, ölürler. Önemli olan çok yaşamak değil, yaşadığı süre içinde fazla şeyler yapabilmektir. Bu nedenle ben erken gitmeyi normal karşılıyorum. Ve kaldı ki benden evvel giden arkadaşlarım hiçbir zaman ölüm karşısında tereddüt etmemişlerdir. Benim de tereddüde düşmeyeceğimden şüphen olmasın. Oğlun ölüm karşısında aciz ve çaresiz kalmış değildir. O bu yola bilerek girdi ve sonunun da bu olduğunu biliyordu. Seninle düşüncelerimiz ayrı, ama beni anlayacağını tahmin ediyorum. Sadece senin değil, Türkiye'de yaşayan Kürt ve Türk halklarının da anlayacağına inanıyorum. Cenazem için avukatlarıma gerekli talimatı verdim. Ayrıca savcıya da bildireceğim. Ankara'da 1969'da ölen arkadaşım Taylan Özgür'ün yanına gömülmek istiyorum. Onun için cenazemi İstanbul'a götürmeye kalkma. Annemi teselli etmek sana düşüyor. Kitaplarımı küçük kardeşime bırakıyorum. Kendisine özellikle tembih et, onun bilim adamı olmasını istiyorum. Bilimle uğraşsın ve unutmasın ki, bilimle uğraşmak da bir yerde insanlığa hizmettir. Son anda yaptıklarımdan en ufak bir pişmanlık duymadığımı belirtir; seni, annemi, ağabeyimi ve kardeşimi devrimciliğimin olanca ateşiyle kucaklarım.

Oğlun Deniz Gezmiş - Merkez Cezaevi

Deniz Gezmiş'in mezarı Ankara Karşıyaka Kabristanı'nda yer alıyor

DENİZ GEZMİŞ HAKKINDA YAZILAN KİTAPLAR

1976 - Deniz Gezmiş Anlatıyor - Erdal Öz
1976 - Dar Ağacında Üç Fidan - Nihat Behram
1978 - İdam Gecesi Anıları - Halit Çelenk
1986 - Gülünün Solduğu Akşam - Erdal Öz
1996 - Bizim Deniz - Turhan Feyizoğlu
1998 - Üç Asılmışların Hikâyesi - Ahmet Kahraman
2002 - Denizler İdama Giderken - Oral Çalışlar
2003 - Defterimde Kuş Sesleri - Erdal Öz
2005 - Deniz Gezmiş Albümü - Özgür Erdem
2006 - Savunma - Deniz Gezmiş
2007 - Deniz Fırtınalı Yıllar - Tarkan Tufan
2008 - Hepiniz Suçlusunuz - Burhan Dodanlı
2009 - Deniz: Yaşamı ve Mücadelesi - Özgür Erdem
2010 - Herkesin Bir Deniz Gezmiş Öyküsü Vardır - Atilla Keskin
2011 - Bir Dava İki Devrimci Unutmak İhanettir - Hüseyin Turan
2011 - Ağlasın Gökyüzü - Vehbi Bardakçı
2011 - Denizler ve Filistin - Turhan Feyizoğlu
2012 - Arkadaşım Deniz Gezmiş - Doğu Perinçek
2012 - Deniz Gezmiş Destanı - Alper Özbek
2014 - Bir Defter-i Hatırat-ı Zindan - Hasan İhsan
2014 - Adı Deniz - Esen Rüzgar
2014 - Hırçın Bir Deniz Hikayesi - Ahmet Tahir Can

HAKKINDA YAZILAN ŞİİRLER

Mare Nostrum - Can Yücel
Mahur Beste - Attila İlhan
Neyleyim - Nevzat Çelik
Sardunyaya Ağıt - Can Yücel

HAKKINDAKİ ŞARKILAR

Ahmet Aslan - Susarak Özlüyorum
Ahmet Kaya - Mahur
Ahmet Kaya - Beni Tarihle Yargıla
Ahmet Kaya - Dosta Düşmana Karşı
Nesimi Çimen - 6 Mayıs Ağıdı
Ruhi Su - Mahsus Mahal
Zülfü Livaneli - Hoşça Kal Kardeşim Deniz
Zülfü Livaneli - Şarkışla
Edip Akbayram - Aşk Olsun Sana Çocuk
Cem Karaca - Parka
Moğollar - Geri Sar
Sevinç Eratalay - Ankara'dan Bir Haber Var
Sevinç Eratalay - Şarkışla
Selda Bağcan - Denizlerin Dalgasıyım
Grup Yorum - Özgürlük Türküsü
Grup Yorum - Şarkışla
Metin-Kemal Kahraman - Deniz Koydum Adını
Kardeş Türküler - Deniz'e Yakılan Türkü
Duman - Manası Yok
Mor ve Ötesi -Darbe
Gazapizm - Gördüler
Grup Özgürlük - Deniz'e
Grup Adalılar - Ankara'dan Bir Haber Var
Grup Adalılar - Biz De Geliriz
Grup Yol - Denizlerin Türküsü
Fevzi Kurtuluş - Deniz'e Şikayet
Fevzi Kurtuluş - Bizim Deniz
Hüseyin Karakuş - Adı Deniz Olmalı
Çilekeş - Her Deniz
Hüsnü Arkan - 5 Mayıs
Soner Olgun - Delikanlım Deniz
Emeğe Ezgi - Adım Deniz
Mesth - Devrim
Sertab Erener - La'l
Yeni Türkü - Sardunyaya Ağıt
Fazıl Say - Sardunyaya Ağıt