Kültür hayatında asıl zevk, denetleyebilir olanda tecelli eder. Denilebilir ki zevk birey için süreç olduğu kadar varılacak hedef ve kalabalıktan ayrışmak anlamına da gelir. Kültürel zevkleri başkaları tarafından belirlenip yönlendirilenler ve bu süreçte pasif özne konumuna düşenler kültürel kimliğin özgünlük safından uzak kalırlar. Kültürü yayma gücünü elinde tutanlar da her zaman kültür ürünlerinin hem çok tüketilir olmasını isterler hem de bu yolla kendilerine has bir güç, iktidar, kanon merkezi oluşturmayı amaçlarlar. Bu merkezi canlı ve güçlü kılmak için de reklam, medya planlaması, kanaat önderleriyle etkin ilişkide bulunma, imaj çalışması gibi pek çok faaliyeti devreye sokarlar.
***
İşte tam da burada, bireyin ve toplumun kültürel sağlığı açısından benim “denetleyebilir zevk” dediğim kavram kritik rol oynar. Yeni yayımlanmış bir kitabın, vizyona ilk kez girecek bir filmin, galası yapılacak bir tiyatro eserinin, açılışı gerçekleştirilecek bir müzenin, henüz kurulmuş bir yayınevinin kendi hedefine ulaşabilmesi için kendince seçtiği tanıtım ve pazarlama yöntemleri karşısında bireyin hangi etkin konumda bulunduğudur sözünü ettiğim. Eğer birey eğitim başta olmak üzere pek çok kültürel deneyim ve süzgeçten geçmemişse tam da kanonun, güç merkezinin istediği denetlenebilir tüketici konumundadır. Böylesi bir durumda kültür üreticisi, muhatabına ulaşmak isterken onu zevk zırhını gözetmeyecek, geçişken bir yapı diye düşünecek ve kendi hedefleri dışındaki değerleri pek hesaba katmayacaktır. Kültürel endüstrinin böylesi yaygın bir akıl yürütme yöntemi vardır.
Yazık ki bu bağlamda hem tek tek bireyler hem de mini mini kültürel çevreler bugün için “denetleyebilir zevk” katına sahip değildirler. Bu sosyolojik olduğu kadar kültürel hatta felsefi bir olgudur ve zevk sahiplerini bir arada tutacak ve bu birlikten doğacak sinerjiyi kullanabilecek mekanizmalardan mahrumdur. Zevk denilen tecellinin tek başına etkin bir değer olarak kabul görmemesi ve piyasanın zevki kontrol altına alıp kendince belirlemesi söz konusudur.
Her ama her tür kültürel etkinlik doğası gereği insanın manevi özgürlüğü yanında kendisini başka bir sebebe bağlı kalmaksızın yine özgürce gerçekleştirme amacına dayanır. Din, dil, tarih, toplum gibi faktörler esas değil yan değerlerdir ve eğer kültürden inanca, topluma veya dile yaratıcı bir açılım gelecekse ancak böyle olur. “Hüznü zevk” edinmekten söz açan şairin insanlık düşüncesi günlük hayatın pratiğinde yaşamıyorsa hamasi boş sözlerin dumanı her şeyi çoktan karatmış demektir.
***
Zevki başlangıçta kesin çizgiler ve kati kurallarla sınırlayan kişiler ve topluluklar da kısa sürede tekrara düşüp diğer kültürel zevk odakları tarafından etkilenmekten kurtulamayacaklar böylece tek taraflı kültürel bağımlılık süreci işlemeye başlayacaktır. Kültürel bağımlılık bazen o kadar gizli protest davranışlarla açığa çıkar ki bu tuzağa düşenler kendilerini adanmışlığın sanal havuzunda bulurlar.
Ahmet Hamdi Tanpınar pek çok eşsiz buluşu gibi Divan Şiiri hakkında da değerlendirme yaparken “devirlerin etrafında çalıştığı zevk” yorumunda bulunur. Yani Divan estetiği zamanla ve zaman içinde bir zevk imecesinin ürünüdür. Tek başına kimi teknik, sosyal veya dinsel sebeplerin sonucu değil. Bu bağlamda bugün kültürü önemsemek onun hangi zevk ve zevkler çevresinde can bulup açılıma kavuşacağını da düşünmek demektir. Denetleyemeyen ve her tür propagandaya teşne olan duygusal refleksler kaybolmaya mahkumdurlar. Zevk en diri yanıdır kültürün.
Denetleyebilen zevk kavramını sadece ulusal ölçekte düşünmek de hata olur. Bir kültürün zevk ehli ve kültür aktörleri hem kendi içlerinde uyanık hem de dünyadan dolayıma giren kültür karşısında da aynı duyarlığa sahip olmalılar. Bu basit, yerel bir direnç değil kültürel varoluşun doğal bir hak kullanımıdır.
