Kayıt dışı istihdamı sigortalıların prim gün sayılarının veya prime esas kazançlarının SGK’ya hiç bildirilmemesi veya eksik bildirilmesi şeklinde tarif etmek mümkündür.
Özellikle EYT yasası sonrası, sigortasız çalışmanın yarattığı mağduriyetler ve sigortalı çalışmanın önemi çalışanlar tarafından daha da iyi anlaşılmaya başlanmıştır. Ayrıca yapılan denetimler ve kamu kurum ve kuruluşlarından alınan bilgilere istinaden yapılan çapraz sorgulamalarla birlikte sigortasız işçi çalıştırdığı tespit edilen işverenlere uygulanan ağır yaptırımlar sonrasında ülkemizde sigortalıların prim gün sayılarının eksiksiz bildirilmesine ilişkin kültür nispeten yerleşmeye başlamıştır.
Buna karşın sigortalıların asgari ücrete kadar veya bir miktar üzeri ücretlerinin banka kanalıyla ödenip üstünün elden verilmesi, sonuçta sigortalıların prime esas kazançlarının SGK’ya eksik bildirilmesine ilişkin muvazaa, elden ödenen ücretlerin tespitindeki güçlükler nedeniyle maalesef ki devam etmektedir.
…
Sigortalıların meslek dağılımına göre sayılarının tespit edilmesi ve prime esas kazançlarının eksik bildirilmesinin önüne geçilmesi amacıyla 2009 yılında işe giriş bildirgesine, 2012 yılında e-Bildirge uygulamasına sigortalıların çalıştığı meslek kodunun bildirileceği bir alan ilave edilmiştir.
Gerek işe giriş bildirgelerinde gerekse e-Bildirge uygulamasının yürürlükte bulunduğu dönemlerde meslek kodunun hatalı veya gerçeğe aykırı bildirildiğinin tespiti halinde yasada idari para cezası uygulanmasına yönelik bir düzenlemeye yer verilmemiştir.
Meslek kodunun gerçeğe aykırı bildirildiğinin tespiti halinde idari para cezası uygulanmasına, aylık prim ve hizmet belgesinden (e-Bildirge’den) muhtasar ve prim hizmet beyannamesine (MUHSGK’ya) geçilen 2020/Temmuz ve sonrası aylar için 5510 sayılı Kanunun 102. maddesinin birinci fıkrasına ilave edilen (n) bendi ile başlanılmıştır. Anılan bentte yapılan düzenlemeyle birlikte muhtasar ve prim hizmet beyannamesinde sigortalıların meslek kodlarının gerçeğe aykırı bildirildiğinin tespiti halinde her bir ay için bir aylık asgari ücreti geçmemek kaydıyla meslek kodu hatalı bildirilen sigortalı başına asgari ücretin 1/10’u tutarında idari para cezası uygulanmaktadır.
***
Ne var ki gerek e-Bildirgede, gerekse MUHSGK’da sigortalıların gün ve kazançlarıyla birlikte meslek kodunun alınmasında ücretlerin eksik bildirilmesinin önüne geçilmesi hedeflenmiş olsa da, gelinen noktada meslek kodu uygulamasının ücretlerin eksik bildirilmesinin önüne geçilmesi noktasında bir faydası görülememiş ve maalesef ki uygulama, meslek kodunun gerçeğe aykırı bildirildiğinin tespiti halinde işverenlere idari para cezası kesmekten öte gitmemiştir.
İllere göre aynı meslek grubundaki çalışanlara ödenen ücretlerdeki farklılık, çalışanın meslekteki tecrübesi veya emeklilerin daha düşük ücretle çalışabildikleri gibi faktörler nedeniyle her bir meslek koduna bir ücret tarifesinin belirlenmesinin pek de mümkün olmadığı dikkate alındığında, müdüründen beden işçisine, mühendisinden aşçısına kadar aynı işyerindeki çalışanlarının tümünün asgari ücret veya asgari ücrete yakın bir ücretle bildirimlerinin yapıldığı görülebilmektedir.
***
Çalışanların emekli olduklarında bağlanacak emekli aylıklarının tutarı, çalışırken SGK’ya bildirilen kazançları ile doğrudan bağlantılı olduğundan, bu şekilde muvazaalı işleme tabi tutulan çalışanlar asgari emekli aylığı olan 12.500 TL’ye mahkûm kalabilmektedir.
Bu vatandaşlar çalışırken “işten çıkartılırım” endişesiyle şikâyette bulunmadıkları gibi işten ayrıldıktan sonra şikâyette bulunsalar da işverenin SGK’ya eksik kazanç bildiriminde bulunduğunu kanıtlayan belge sunmadıkları takdirde yargı yoluna başvurmaları hususunda yönlendirilmektedir.
Bu bakımdan prime esas kazancı eksik bildirilen sigortalılara yönelik incelemelerin çalışanın şikâyeti beklenilmeksizin ve iş akdi sona ermeden yapılması önem arz etmektedir. Haliyle MUHSGK’da beyan edilen meslek kodlarına ve SGK’ya bildirilen ortalama günlük kazançlarına göre “meslek-ücret” ilişkisi kurularak gerekli analiz ve incelemelerin yapay zeka uygulamalarıyla yapılması, sonrasında muvazaalı bildirimde bulunduğu düşünülen işyerlerinde fiili inceleme yoluna gidilmesi elzem görünmektedir.
Diğer taraftan çalışanların ücretlerinin eksik bildirildiğine yönelik kanaat oluşan işyerlerine münhasıran 5510 sayılı Kanunun 80. maddesine istinaden Kurumun denetim ve kontrolle görevli memurları vasıtasıyla asgari işçilik incelemesine gidilmesi de mümkün bulunmaktadır. Yapılacak incelemeler sonrasında eksik bildirildiği tespit edilen prime esas kazanç tutarının her ne kadar doğrudan sigortalılara mal edilmesi mümkün bulunmasa da devamlı işyerlerinde yapılacak asgari işçilik incelemeleri sonrası fark işçilik matrahı üzerinden hesaplanacak primler ve uygulanacak idari para cezaları prime esas kazancın eksik bildirilmesinin önüne geçilmesinde caydırıcı olacaktır.
***
Sonuç olarak,
2012 yılında e-Bildirgeye, 2020 yılında MUHSGK’ya ilave edilen meslek kodu bilgisi, ücretinin bir kısmını elden alan sigortalıların emeklilikte yaşayacağı hak kaybının önüne geçilmesi ve SGK’nın uğramış olduğu prim kaybının önüne geçilmesi noktasında çok daha aktif kullanılmalıdır.
Yok eğer prime esas kazancının eksik bildirilmesinin önüne geçilmesine bir tesiri olmayacaksa, başka bir anlatımla yalnızca istatistiki bilgi olarak kullanılacaksa, meslek kodu uygulaması gerçeğe aykırı bildirimde bulunan işverenlere idari para cezası kesmekten, haliyle idari para cezaları yönünden SGK gelirlerini artırmaktan öte gitmeyecektir.
İdari para cezası geliri ise uğranılan prim kaybının yanında tabir caizse devede kulak kalacaktır.
