Tanpınar’ın 1960 darbesindeki tavrını geçen hafta özetlemiştik. Yazar, 60 darbesini alkışlamış ve idamları onaylamıştı. Ama niçin? Niçin Tanpınar gibi, eskilerin deyişiyle ‘mütebahhir’ bir aydın, darbeyi alkışlıyor ve âdaletsiz bir mahkemeyi onaylıyordu? Üstelik gerçek Tanpınar, kendisinin de; “Günlük politika, kuvvetlerimin, yaratılışımın dışında!” dediği üzere, yaratılış ve yetenekleri itibariyle politikaya yatkın olmamasına rağmen. Bence önemli soru bu: Tanpınar’ı, üstelik mizacıyla da uyuşmayan günlük politikaya, darbe karşısında böyle bir tavır almaya, hangi sosyolojik ve psikolojik sâikler itmişti?
Evvelâ, unutmayalım Tanpınar, Yahya Kemal’in talebesidir. Hocası, Osmanlı’nın son dönemindeki iktidar çatışmalarına, darbelere şahit olmuş ve devletteki mekiği çözmüş biriydi. Beyatlı’ya göre “Devlet uslu ve uysal bendeler” isterdi, uslu ve uysal vatandaş olmak lâzımdı. Tanpınar da bunu, hocasından ve Osmanlı’ya dair araştırmalarından öğrenmiş ve devlet karşısında ‘uslu ve uysal’ olmayı seçmiştir. Tıpkı Halit Ayarcı’ya tâbi olan Hayri İrdal gibi! Bu bağlamda, DP’nin devlette geçici ve tâli, CHP’ninse ‘aslî güç’ olduğu kanaatindeydi. Nitekim bir yazısında, Ali Kemal’in Hürriyet ve İtilâf hükûmeti için söylediği; “Biz iktidardayız, ama devlet değiliz. Hâlâ muhalefetteyiz” sözünün, aynıyla DP için geçerli olduğunu ifade etmiştir. Birinci sâik olarak bunu kaydediyorum.
İkincisi, endişe ve korunma içgüdüsü… Çünkü İkinci Meşrutiyet’ten 1960’a kadar iktidar değişikliklerinin çoğu tabiî seyri içinde olmamış, bu süreçlerde ulemâ ve rical-i devlet, sert müdahalelerle savrulmuştu. Tanpınar, bu savruluşlara vâkıftı ve tabiatıyla endişeliydi. Onun darbeye ve Menderes’e ilişkin yazılarının arkasındaki en güçlü sâik bence bu! Neden? Çünkü Tanpınar, dikkat edilirse 60 darbesi öncesinde ‘siyasal yazılar’ yazmamıştır, yazsa da bunlar, rejime veya lidere bağlılığı ifade eden “Üç Devir ve Bir Bina”, “Atatürk” gibi yazılardır!.. Bir başka husus, Tanpınar’ın 1950-60 arasında DP’yi ve Menderes’i eleştiren bir yazısının bulunmayışıdır. Normalde DP muhalifi bir yazarın, bu iktidar döneminde sesini çıkarmayıp, darbe sonrası kılıçları kuşanması da garip! Ama Turan Alptekin, Tanpınar’a “27 Mayıs’tan hemen sonra Ulus gazetesinde siyasî tartışma yazıları” yazmasının önerildiğini söyler ki, bu tür yazıların kaleme alınış gerekçelerinden biri herhâlde budur.
Görüleceği üzere, darbe sonrası siyasal yazılarında farklı bir Tanpınar çıkıyor karşımıza!.. Kalem sathileşiyor, düşünen, sakin ve hikemî cümleler kuran Tanpınar’ın yerini asabî ve militan bir kişilik alıyor, daha önemlisi ona özgü derinlik, içtenlik ve tabiîlik kayboluyor. Belli ki Tanpınar, endişe ve korunma psikolojisi ve siyasî tarihe dair bilgileriyle hareket etmektedir. Kendisine zarar gelmesinden korkmuştur, tabii ki maîşet derdi!.. Nitekim darbeyi desteklemesine rağmen 147’ler meselesinde bu endişeyi yaşamış, fakülteden uzaklaştırmalar başlayınca, 28.10.1960 tarihli günlüğünde endişesini; “Bu sabah gazeteleri açar açmaz (…) bir şeyle karşılaştım. Üniversite tensikatı. Evet tıpkı çocukluğumda, 1908 yılında evimizi alt üst eden, günlerce babama ağız açtırmayan cinsten tam bir tensikat.” cümleleriyle dışa vurmuştur.
İşte bu sâikler var o yazıların arkasında. Ama yine de, yer yer Tanpınar’ın vicdanının kısık sesi duyulur satır aralarında. Örneğin 16.10.1961’de “Kan döküldüğü yerde demokrasi integral çehresiyle görülmez” der, 21.08.1961’deki günlüğünde, belli ki bunalmıştır; “Türkiye beni yedin! Belki onun için senden istediğim gibi bahsetmiyorum. İstemem gerektiği gibi” diye çığlık atar!
Bu çığlık, her şeyi açıklıyor aslında! Türk aydınlarının çoğunun aczini, aczi doğuran militer, siyasal/sosyal ortamı, 1960 ve 80 darbesini, 28 Şubat’ı, son darbe girişimini, her şeyi…
