"Manyas'ta AK Parti itiraz etti CHP 20 oy farkla kazandı"

Seçimleri takip eden günlerde sıklıkla paylaşılan haberlerden biri de bu idi.

Pek çok seçmen Allah'ın sopası yok demek için bu haberi RT ediyordu.

Fakat dikkatlerden kaçan küçük ama önemli bir ayrıntı vardı. Hadise 31 Mart 2019 seçimlerinde değil, 2014 yerel seçimlerinden sonra vuku bulmuştu.

Haberin başlığı cezbedici olduğu için, tarih gibi "önemsiz" bir ayrıntıya takılmadan paylaşılıvermişti işte. Hem tarih tekerrürden ibaret değil miydi?

Her ne kadar 2017 yılında yılın kelimesi "fake news" (yalan haber) seçilse de iletişimin bir tık uzağımızda olduğu bugünün dünyasında bayat haber de aynı şekilde başa bela.

Birkaç örnek daha verelim.

"Kuzey Hindistan’da meydana gelen 8.1 şiddetindeki depremin ardından yalnızca bir kentte 4.000’den fazla binanın çöktüğü ve “sayısız ölüm” vakasının yaşandığına ilişkin haberler hızla yayılmaya başladı. Bildirildiği kadarıyla bir üniversite binasının ve bölgenin yüksek mahke-mesinin de çöktüğü söyleniyordu."

"Japonya’nın kuzeydoğusunda 9.0 şiddetinde bir deprem meydana geldiğinde de benzer bir durum yaşandı. İnsanlar, bir petrol şirketinin tesislerinde meydana gelen patlamadan dolayı toksik yağmur yağacağını ve yardım kuruluşlarının ülke içinde hava yardımı tedarik etmele-rinin mümkün olmadığını duymuştu."

Hindistan’daki deprem 1934’de olmuştu, internet ve sosyal medyadan çok önce. Japon-ya’daki deprem ise 2011 yılında.

Yani yine yalan haber ile değil, bayat haber ile karşı karşıyayız. Üstelik bayat haber bir nevi yalan haberin payandası. Zira bayat haberdeki görsel, içerik gibi unsurlar yalan haberin inanırlığını arttıran bir gerçeklik sosu olarak kullanılıyor.

Peki yalan yahut bayat, bu haberlerin böyle fütursuzca yayılmasının ardındaki motivasyon ne?

Dedikodu Kazanı: Dedikodu ve Efsanenin Sosyal Etkisi (Rumor Mills: The Social Impact of Rumor and Legend) kitabının yazarları bu durumu “insanlar kişisel alakaları olan konularda özellikle gergin ve belirsizlikte oldukları durumlar-da endişelerini yeterince aktarabildiğini düşünürlerse söylentilerin hızla yayılmasına katkıda bulunurlar” şeklinde özetliyor.

Kullanıcıların yeniden paylaşımında bir yalan habere dönüşecek bayat haberleri habercilikte çok önemli bir unsur olan zaman unsurunu es geçerek paylaşmalarındaki neden her zaman kötü niyet değil. Bazen de haberi haber yapan en önemli ayrıntılardan biri olarak tarihin, haber sunumunda adeta "gizlenmiş" olması.

Teşhisi bu şekilde ortaya koyan The Guardian haberdeki tarih bilgisini öne çıkartmaya, böylece dezenformasyonun önünü biraz olsun alabilmeye niyetlendi ve sitesinde derhal bir düzenlemeye girişti.

The Guardian kendisi için küçük, ama insanlık için büyük olan bu tasarım değişikliği ile hem eski haberlerde tarihi görünür bir biçimde belirtiyor, hem de bir yıldan daha eski haberlerin tarih bilgisini sosyal medya paylaşım görsellerinde hususen öne çıkartıyor.

Bu değişikliği anons ettikleri yazılarında paylaştıkları hadise ise gerçekten ilginç. The Guardian her Şubat ayında Facebook paylaşımlarında küçük bir yükselişe dikkat kesiliyor. Bu paylaşımın ayrıntılarına göz atıldığında ise, paylaşımların kaynağının 2013 yılında yayınlanan süpermarket et ürünlerine dair bir haber olduğu anlaşılıyor. Kullanıcıların arama sonucunda karşılaştığı ve sadece ay bilgisine dikkat ettikleri bu haberde tarih ıskalanıp, sosyal medyada paylaşılıyor.

The Guardian yaptıkları değişiklik ile hem kendi sitelerinde, hem de haberlerinin sosyal medya paylaşımlarında haberin tarih bilgisine hususi bir vurgu yaparak bilgi kirliliğinin önüne geçmeyi planlıyor.

Darısı Karar gazetesi başta olmak üzere tüm haber sitelerinin başına, diyelim.

Okuduğumuz, paylaştığımız haberlerde tarih bilgisine hususi bir alaka göstermekte fayda var. Zaman zaman hepimizin düştüğü bu hata, bir kartopu misali bize güvenen takipçilerimizin bu silsileye eklemlenmesi ile belki de büyük bir enformatik kirliliğe neden oluyor.

Bu yazıdan sonra okurun, gazete haberlerindeki tarih bilgisine dikkat kesileceklerini umuyor ve diliyorum.

Yazıda istifade ettiğim, 2016 yılında Türkçesi hem dijital hem de basılı olarak yayınlanan Doğrulama Kılavuzu'nu okumanızı şiddetle tavsiye ederim.

Örnek vakalar üzerinden sosyal medya çağında haber doğrulamaya değinen kitaba http://verificationhandbook.com/book_tr/ adresinden ulaşabilirsiniz.