İradenin en ağır imtihanlara tabi tutulduğu bir “bolluk çağında” yaşıyoruz.

Hayatta hedeflerimize ulaşabilmek için güçlü bir iradeye ihtiyacımız var: Kendimizi tutmayı, sabır ve sebat göstermeyi öğrenmemiz lazım.

Bu böyleyken, adeta herkes ve her şey bizi yoldan çıkarmaya çalışıyor!

Mesela çok kimsenin başı, iradeli davranıp baştan çıkarıcı yiyeceklere hayır diyememe neticesinde aldığı fazla kilolarla dertte.

İrade gösterip düzenli egzersiz yapamayan, açık tehlikelerine rağmen sigara gibi zararlı alışkanlıklardan vaz geçemeyen sayısız insan var.

Gencecik öğrenciler, başarılı olabilmek için, tarihte eşi benzeri görülmemiş çeşitlilik ve cazibede dikkat çeldiricilerle mücadele etmek zorunda.

Çocukların, sosyal medyanın her dem yeni ve ilgi çekici gündeminden, çeşit çeşit youtube videolarından, pornografik görüntülerden, herkesin konuştuğu dizilerden, magazin hikâyelerinden, televizyon yarışmalardan, reality show’lardan sarfınazar edip derslere odaklanmaları çok zor.

Kolay para kazanma “fırsatları” ahlâki pusulası olmayanlara gel gel ediyor: Kanuni, gayrikanuni bahisler, kumar, saadet zincirleri, kripto paralardan vurgun vurma denemeleri, gözünü biraz daha karartanlar için rüşvet, yolsuzluk, hırsızlık, hatta suç örgütlerine girme, uyuşturucu ticareti…

Kendimizi adeta Huxley’in “Cesur Yeni Dünya” distopyasında bulmuş gibiyiz: Tarih boyunca zor bulunmuş, zor erişilmiş ne varsa başımıza boca ediliyor: Bilgi, haber, eğlence, cinsellik…

İster ahlaki bir hassasiyetten ister rasyonel bir denge arayışından hareket edin, bu şartlarda “irade” daha da bir önem kazanıyor, zira bu “bolluğun” içinde boğulmamak için seçici olmak, seçici olabilmek için de birçok cazip teklife “hayır” diyebilmek gerekiyor.

Bilim insanları uzun zamandır, “iradenin” nasıl çalıştığını anlamak için deneyler yapıyorlar.

“Standford Marşmelov Deneyi”, bunlar arasında en meşhurlardan biri.

Yetmişli yılların başlarında sosyal psikoloji profesörü Walter Mischel, 3,5-6 yaş arası çocukların önüne cazip şekerler (marşmelovlar) koymuş ve isterlerse hemen bir tane alıp yiyebileceklerini, ama o an yemeyip 15 dakika sabrederlerse, iki tane alabileceklerini söylemiş.

Çocuklar sabretmeyi kabul etmişler ama gözlerinin önünde duran ödülü beklerken “yoldan çıkmamak” için kimisi kafasını kollarına gömmüş, kimisi elleriyle gözlerini kapamış, kimisi şarkı söylemiş, kimisi kafasını meşgul edecek bir oyun icat etmiş. Hatta birisi kendisini uyumaya zorlayıp uykuya dalmış!

Profesör Mischel, eğer kazanılacak ödül göz önünde olursa sabretmek, irade göstermek daha kolay olur zannederken tam aksine bunun iradeyi zayıflattığını bulmuş.

Takip eden yıllarda tekrarlanan deneylerde, daha güçlü irade gösteren, duygularını daha uzun süre dizginleyebilen çocukların, sınavlarda diğerlerine göre daha başarılı oldukları tespit edilmiş.

Amerikalı sosyal psikolog Roy F. Baumeister, 1998 yılında yaptığı farklı bir deneyle “iradenin” tıpkı bir kas gibi yorulduğunu, belli bir süre kullanıldıktan sonra zayıfladığını ortaya koymuş. Deneyin katılımcıları, bir tabakta fırından yeni çıkmış kurabiyelerin, bir tabakta çiğ turpların olduğu bir odaya alınmışlar. Katılımcıların yarısına nefis kokan sıcak kurabiyelerden istedikleri kadar yiyebilecekleri, diğer yarısına ise kendilerini tutup sadece turp ile yetinmek zorunda oldukları söylenmiş. Daha sonra aynı grup başka bir odaya alınmış ve her katılımcıya çözümü olmayan görsel bir bilmece sorulmuş. Kurabiye yiyenler ortalama 20 dakika çabalarken, turp yiyenler 8 dakikada pes etmişler. Buradan hareket eden bilim insanları iradenin, “tükenen bir şey” olduğu neticesine varmışlar.

Bağımlılıklarımızdan, kötü alışkanlıklarımızdan irade gücüyle kurtulmamız zor ama kesin bir karar verip uygulamak işe yarayabiliyor.

Alkolikler otuz günlük Ramazan arasını irade gücüyle vermiyorlar.

Sigarayı bırakmayı, “deneyenler” değil kesin bir karar verebilenler başarabiliyor.

Bir konuda kendimizi radikal olarak değiştirmek istiyorsak kesin bir karar almak ve onu tavizsiz şekilde uygulamak, irade göstermek için çabalamaktan daha etkili bir yol gibi görünüyor.