İnsan, dünyayı önce organlarıyla idrak ediyor. Bu aşamaya ‘nesnel idrak’ ya da idrakin sıfır noktası diyebiliriz. Ama ikinci aşamada her birimiz varlıklara ve hareketlere kendi ruh hâlimize, zekâmıza uygun manalar veriyoruz. Bu ise öznel idrak. İşte dil, idrak sonucunda oluşturduğumuz bu öznel manaları dışa vuran en kuvvetli araçtır; mananın kabı!.. Bundan dolayı da ruhun aynasıdır. Onun için üslûb-ı beyân aynıyla insan, diyoruz.

O hâlde bir yazarın dil ve üslubuna bakarak psikolojisini tespit etmek mümkün. Kanaatimce Necip Fazıl gibi Cemil Meriç de bu konuda incelenmeye değer. Alışılmış mantığa ters, sıra dışı bir idrak ve cins bir kafa çünkü!..

Dâhiler huzursuz insanlar, içlerinde daima bir boşluk vardır ve o boşluğu büyük bir ihtirasla bilim ya da sanatla doldurmaya çalışırlar. Fakat nafile! O boşluk, daima doyurulmayı bekleyen aç ve dipsiz bir kuyudur!.. Meriç de öyleydi, açtı, kitap bir limandı onun için. Engin bilgisini güçlü bir tazyikle ve infilâk hâlinde, kimi zaman öfkeli kimi zaman da melankolik bir dille âdeta kustu. Zaten kendisi de gerçek sanatkârın sıkıntılarının bir kısmını üslûba aktardığını, eseriyle bunaltısını (agnoisse) sembolik olarak tasfiye ettiğini söyler (J1, s. 114). “Jurnal 1-2” bu bakımdan önemli ve Meriç’in dediği gibi “bir ruh hekiminin işine yarar.” (J1, s. 320).

Dipsiz bir kuyuda imanla inkâr arasında çırpınıp durmak! Dehanın kaderi bu! Cemil Meriç de öyle! Huzursuz, öfkeli, bulunduğu yerden memnun olmayan, imanla inkârın en uç noktalarına gidip gelen ‘ezelî bir mağlûp’!..

Onun dikkatimi çeken en belirgin özelliklerinden biri, oldukça öfkeli ve saldırgan diliydi. Şu cümlelere bakar mısınız? “Hayatım katır ahırında serenad vermekle geçti. Ve domuzları mukaddes kitaplarla besledim. Ve itleri kalbimle.” (Jurnal 2, İletişim Yay., 2016, s. 96), “Bu uçsuz bucaksız domuz ahırını hangi Herakles temizliyecek?” (J1, s. 308). Şu cümlelerde ise Ataç’a patlıyor: “Ataç çöken bir cemiyetin harem ağasıdır ve bir hadımlar edebiyatının akıl hocasıdır.” (J 2, s. 160-161).

“Jurnal 1”de “bedbahtlar zalim olur, ben de zalimim…” (2016, s. 36) demiş. Acaba bu öfkeli ve saldırgan dilin altında da bedbaht bir zalim mi var? Bu konuda bir hüküm veremem, ama yazdıklarına bakılırsa kendini bahtsız gördüğü çok açık!..

Çocukluk! Oraya inelim yine. İnsan bir yumaktı, çözülünce çocuğu buluyorduk. Meriç’i çözdüğümüzde de bedbaht bir çocuk buluruz. Oyuncağı olduğunu hatırlamıyor (J1, s. 34), hiç çocuk olmamış, ihtiyar doğmuş, kitaplara kapanmış (J2, s. 128)…

Sonra, iletişimi kopuk, mutsuz bir aile… Annesiyle babası ayrı dünyaların insanı, her biri kendi yalnızlığına gömülmüş. Annemle babam “iki yabancı gibiydiler.” (J1, s. 259) diyor, hatta bir yerde annesinin babasını pek sevmediğini, çoğu kez “ölseydi de kurtulsaydık” (J1, s. 259) dediğini naklediyor. Baba, dünya ile ilgisini kesmiş (J1, s. 258), “bir mezara kapanır gibi odasına kapan[mış]” (J 2, s. 120), suskun, küskün, ölmeden önce ölmüş (J1, s. 259), “şizofren” (J1, s. 320) bir adam… Ya anne?.. Anlattıklarına göre sürekli şikâyet eden, asabi, kaprisli, hasta, mızmız, “gölge gibi sessiz” biri! (J1, s. 259; J2, s.120, 251).

Sonuç: Babayla da anneyle de diyalog kuramamış, kendi dünyasına çekilmiş, kitaplara sığınmış bedbaht bir çocuk! Yıllar sonra yazdıklarında baba özlemi, “Babamla dost olmayı çok isterdim” diye yansımış “Jurnal 2”ye (s. 120). Ve acı bir itiraf: “babamı ne kadar tanıdım? Hiç.” (J 2, s. 166).

İlerleyen yaşında dahi babasına benzemekten korktuğuna (J1, s. 146, 258) göre, belli ki bu, Meriç’te hep kanayan bir yara olmuştur!..

Kanaatimce öfkeli dilinin altında o bedbaht çocuğun sesi var!..

Sadece bedbaht çocuk mu? Hayır!.. Bedbaht bir koca, bedbaht bir aydın da!.. Ve kadın onda önemli bir sorun.