Cemil Meriç’in doğumunun 100. yılı münasebetiyle Zeytinburnu Belediyesi kapsamlı bir sempozyum düzenledi. Açılış oturumunda Ümit Meriç, Cevat Özkaya, Beşir Ayvazoğlu, Hüsamettin Arslan mütefekkirle ilişkilerini, fikri ve kalbi rabıtalarını anlattılar. Benim tebliğimin konusu yazarın günlük niyetine yazdığı Jurnal’inde fikri hür bir öznenin belirişi üzerineydi. Üç günlük kapsamlı çalışmada sunulan tebliğler sanırım kısa zamanda yayınlanır.
Bu yazıda Cemil Meriç’in külliyatından ve yaşamından süzülen hülasanın ancak bir nebzesine değinebileceğim. O insanlığın bütün ıstırabını içinde duyuyor, bunun nedenlerine inmek ve tahlil etmek istiyordu. Yazarken sonlu olandan kurtulup sonsuz olana kanatlanmak arzusu hakim.
Meriç’e göre gerçek bir entelektüel önce ülkesinin haklarını ona düşmanlık edenlere haykırmakla görevlidir. Ülkesinin bütününü düşmanlık etmek isteyen herkese karşı müdafaa etmesi gereken kişi, halkının sesine bigane kalarak bunu yapamaz. Dili müdafaa milletini korumanın en önemli unsurlarından biri. Bu yüzden hayatı boyunca Türkçe’nin haysiyetini koruma mücadelesi verdi. Ölümle neticelenecek bir beyin ameliyatıydı harf devrimi. Alfabenin değişmesi dilin sadeleşmesi, fakirleşmesi ve varlığımızı ifade etmekten çok uzaklaşması karşısında hayatının neredeyse biricik onuru ve zevki oldu dili müdafaa. “Mecnunane bir titizlikle” kılı kırk yararak yazdı, her kelimeyi manayı daha iyi veren başka bir kelimeyle değiştirerek. Bütün kütüphaneleri yakılan, mazisi, tarihi imha edilen bedbaht ülkesi için ne yapabileceğinin ızdırabıyla dolaştı bütün insanlık deneyiminin içinde.
İdeolojiler bu millete giydirilmiş deli gömlekleriydi: Sağ Osmanlıca’yı bilmez, her türlü usaresini hayatiyetini kaybetmiştir; sol ise öğretilenleri tekrar eder, topaldır ve koltuk değnekleri ile yürür hareket etmek için. İlla Batılılara ihtiyaç duyar. Genel olarak ülke aydını yeni bir yobazlığa düçar olmuştur ki bu kendimize ait her mukaddese kulakları tıkamaktır. Körü körüne an’aneye dönüş de an’aneden kaçış da çöküştür aslında. Eleştirdi, yerden yere vurdu milletin değerlerine sırt çevirenleri ama asla küme şeklinde algılayan toptan hüküm veren biri olmadı. Mesela Hikmet Kıvılcımlı’daki, Attila İlhan’daki, Vedat Türkali’deki değerlere saygılı yaklaşımın altını çizdi ve başkalarından da kendi tefekküründeki kıymetin teslim edilmesini bekledi. Ülkesinin bütün düşünen insanlarına açtı tefekkür dünyasını.
Bizde neden yeterince mütefekkir yetişmiyor sorusuna cevap aramıştır yıllar yılı. Şu kanaate vardı ki tefekkür tek insanın işi değildir. Belli bir vasat içinde serpilir. Kartallar uçmadan önce ücra kayalıklarda talim yaparlarmış mesela. Tek bir yaklaşıma mahkum olmanın yoksulluğuna düçar olan bir vasatta ne düşünce ne de sanat serpilir. Düşünmek caddelerden çıkıp çiğnenmemiş sarp dikenli keçi yollarına sapmaktır. Zirvelere de uçurumlara da buralardan gidilir. Yenildiğini söyler Jurnal’in sonlarına doğru, ancak bu yenilgi sayesinde birçok şey öğrenmiş, tefekkürünü ileriye taşımıştır.
İslam Anadolu’da insanları biyolojik değil moral bir vahdette birleştirdi. Bütün ırkları tek kalp haline getirdi ve ağaç kokan Anadolu insanı Arnavut, Türk, Kürt demeden düğüne koşar gibi ölüme koştu ortak mukaddesler için. Fakat Osmanlı bunu kendisini başka halklara, kültürlere, medeniyetlere açarak gerçekleştirmiştir. Bu da ancak her nerede olursa olsun iyi ve faziletli olanı kompleks yapmadan almakla olur.
O içe kapanmanın değil tersine başka insanlara, tecrübelere, eserlere açılmanın, kanatlanmanın savunucusu. Başka olanla ağlamak ve gülmek, damlayken deniz olmak, çağların ve politikaların sınır taşlarını devirmek. Meriç’e göre sanatçının tek bir vazifesi vardır: İnsanları birbirine sevdirmek, iki insanı veya üç milyar insanı. Sanat bir heyecan seyyalesiyle kilometrelerin, sınırların, asırların ayırdığı kalpleri birleştiren büyüdür.
