Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi, cumhurbaşkanına, demokrasiler dünyasında benzeri olmayan yetkiler verdi.

Sadece yetkilerin yoğunluğu açısından değil, başkanlık sisteminde olması gereken denetimlere yer vermediği için de demokrasiler dünyasında benzeri yoktur. Nitekim Cumhurbaşkanı’nın hiçbir atama yetkisi Meclis denetimine tâbi değildir. Halbuki ABD’de Başkan’ın bütün atamaları Kongre denetiminden geçer.

CB sistemindeki bu çok geniş yetkiler tabii ki parlamenter sistem zamanında çıkarılmış kanunlarla çelişiyordu. Bu çelişkiyi gidermek ve kanunlardaki düzenlemeleri CB sistemine uyarlamak için 9 Temmuz 2018 günü 703 Sayılı KHK çıkarıldı.

Bu KHK, CB sisteminin, anayasadan sonraki ikinci temel mevzuatıydı.

AYM dün Resmi Gazete’de yayınlanan kararıyla bu KHK’da önemli iptaller yaparak Cumhurbaşkanının atama yetkilerini sınırlandırdı.

Bilhassa ikisi çok önemli; rektör atamaları ve Merkez Bankası atamaları…

REKTÖR SEÇİMİ

Demirel-İnönü koalisyonu döneminde çıkarılan bir kanunla, rektörlerinin belirlenmesinde üniversitelerde bir tür ‘ön seçim’ getirilmişti. Bu, hem YÖK’ün hem o zaman partisiz olan Cumhurbaşkanı’nın atama yetkisine bir frendi. 15 Temmuz darbe girişimi üzerine OHAL ilan edilince, iktidar, fırsattan istifade ile, 20 Ekim 2016 günü 676 Sayılı KHK ile üniversitelerdeki rektör seçimlerini kaldırdı.

Bunun darbeyle, terörle ne ilgisi vardı? Hiç ilgisi yoktu, iktidar OHAL dönemindeki “KHK fırsatı”nı kullanmıştı, OHAL döneminde KHK’lar Anayasa Mahkemesine götürülemiyordu. Artık partili Cumhurbaşkanı, üniversiteler ne düşünüyor diye bakmadan, istediği gibi rektör atayabilecekti.

Nihayet KHK kanunlaştı ve AYM’ye gitti. AYM iptal etti ama arada geçen 7 senede bir çok üniversiteye böyle rektör atamaları yapıldı. Hele de dünyada yüz akımız olan Boğaziçi Üniversitesi’nin ne hale geldiği ortada.

Anayasa Mahkemesi’nin bu iptallerdeki gerekçesi “kamu hizmetleri”nin KHK ile düzenlenemeyeceği ancak kanunla düzenlenebileceği şeklindeki anayasa hükmüdür. (Paragraf 591-596)

Bu kararın oybirliğiyle alındığını belirtelim.

MERKEZ BANKASI

2001’deki Kemal Derviş reformlarında en önemli “yapısal reform”lardan biri Merkez Bankası’nın bağımsızlığının sağlanmasıydı. Başkan ve üyeler beş yıllığa atanacak, atamalarda on yıl mesleki tecrübe gibi şartlar aranacaktı.

Bu devam etseydi iki yılda dört Merkez Başkanı atanamayacak, “faiz indir” diye emir verilemeyecekti.

Fakat yine OHAL döneminde “KHK fırsatı” kullanılarak hem 5 yıl görev düzenlemesi hem 10 yıl tecrübe gibi şartlar kaldırıldı. Cumhurbaşkanına istediği an yönetici değiştirme yetkisi verildi.

Anayasa Mahkemesi, yine, kamu görevlerinin KHK ile düzenlenemeyeceği şeklindeki Anayasa’nın 90 maddesine aykırı bularak bunları iptal etti. (Paragraf 910-924)

Bu iptal kararı da oybirliğiyle alınmış.

AYM’nin bu kararında Kamu İhale Kurumu’na atama yetkileriini ve HSK’da Adalet Bakanı Yardımcısının doğal üye sayılmasıyla ilgili KHK düzenlemeleri de iptal edildi. CB sistemini yazanlar HSK’ya düzen verirken Anayasa’daki “müsteşar” kelimesini kaldırmayı unutup “bakan yardımcısı” yazmışlar!

AYM, TRT’nin ihalesiz alım yapabilmesini de iptal etti.

HUKUK DEVLETİ

Siyaset biliminin evrensel tespitidir: İktidarlar güçlerini attırmaya çalışırlar… “Hukuk devleti, kuvvetler ayrılığı” gibi kavramlar bunu önlemek için geliştirilen yüksek felsefi değerlerdir, doğruluğu görüldükçe anayasalarda ve kanunlarda yer almış, hukuk devleti böyle gelişmiştir.

Güç tutkusu insan tabiatında vardır, hukukun zayıf olduğu yerlerde itaat da insan tabiatında vardır! Onun içindir ki hürriyetin de adaletin de çağımızda ön şartı, iktidarların kuvvetler ayrılığı ilkesiyle sınırlandırılması ve denetlenmesidir.

AYM’nin bu kararı tarihsel ve felsefi gelişmenin güzel bir örneğidir. CB sisteminin tek elde olabildiğince fazla yetki toplamak saikiyle yapıldığının bir delilidir bu karar.

Başkan Zühtü Arslan zamanında 7 Aralık 2023 tarihinde alınmış 2023/212 sayılı karar... 442 sayfa ve 1860 paragraftan oluşuyor.

İptal edilen maddelerin yerine kanunla düzenleme yapılabilmesi için AYM iptal kararlarının yürürlüğünü bir yıl erteledi..

Üyelerden Muammer Topal, Basri Bağcı, İrfan Fidan ve Muhterem İnce bazı iptallere muhalefet şerhi yazmışlar.