Günümüz Müslüman toplumları, esasında kendi kusurlarının sebep olduğu geri kalmışlığın verdiği huysuzlukla dünyaya asık yüzlü ve kavgacı bir Müslüman resmi gösterseler de İslam’ın kaynakları ve tarihi bunun aksini ispatlayan delillerle doludur. Bu delillerden biri de Kur’an-ı Kerim’in öngördüğü, Peygamberimizin ve Müslümanların uyguladığı dine davet yöntemidir.
Bir Kur’an terimi olan davet, “İslâm dinini yayma ve Müslümanları dinî görevlerini yapmaya çağırma” faaliyetidir. Kaynaklarda geçen tebliğ, irşat, vaaz, nasihat, inzâr, tebşîr, emir bi’l-ma‘rûf nehiy ani’l-münker gibi barışçıl içerik taşıyan diğer terimler de ‘davet’e yakın manalar içerir.
Gerçi farklı ırk, kültür ve din mensupları arasındaki ilişkilerin genellikle savaş şeklinde sürdürüldüğü eski zamanlarda Müslümanlar da diğerleriyle savaşmışlardır. Fakat ilgili ayetlerde Hz. Peygamber’in görevinin ancak “belâğ” (daveti muhataba ulaştırma) olduğu belirtilmekte; bu gibi kullanımlar İslâm dinini yaymanın, muhatap çevrelere dini anlatıp tanıtmanın yegâne yolunun davet ve tebliğ olduğunu göstermektedir.
***
Kanaatimce dine ve genel olarak iyiliğe davette, dolayısıyla eğitimde özellikle şu iki ayet ilkesel önem taşır: “Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et; onlarla tartışmanı en güzel şekilde sürdür” (Nahl 16/125). “Dinde zorlamaya yoktur; doğru eğriden ayrılmıştır. Artık kim sahte tanrıları (tâğût) reddeder de Allah’a inanırsa hiç kopmayacak sağlam bir kulpa yapışmıştır” (Bakara 2/256). Bunlara benzer daha birçok ayet vardır.
Kuşkusuz Hz. Peygamber’in tarihte ilk defa bütün Arapları tek inanç ve tek bayrak altında toplamayı başarmasının arkasında, izlediği bu insanî ve ahlâkî davet yöntemi vardı. Bunu Kur’an da ifade eder: “Allah vergisi bir merhamet sayesindedir ki sen insanlara yumuşak davrandın. Eğer kaba, katı kalpli olsaydın çevrenden dağılır giderlerdi” (Âl-i İmrân 3/159). Esasen İslam’da Hıristiyanlık misyonerliğine benzer daimî bir kurumsal yapılanma olmamış; Müslümanlar “Allah yoluna davet”i genellikle sivil, gönüllü ve gösterişsiz bir görev bilmişler, öyle yapmaya da çalışmışlardır.
Geçmişte muhtelif sivil kesimlerin, İslam’ın erdemlerini bilmeyenlere -söz dilinden ziyade- hal diliyle anlatmaları, yani davranışlarıyla ahlak ve erdem modeli olmaları sayesinde İslâm dünyada hızla yayılmıştır. Bu gönüllü davetçiler arasında Müslüman tüccarların yeri büyüktür. Doğu Afrika daha çok Güney Arabistanlı tüccarların tanıtmalarıyla İslamlaşmıştır. Kuzey Afrika ile Hindistan, Çin, Endonezya, Malezya, Filipinler gibi Uzakdoğu ülkelerinde de İslâm’ın yayılışı aynı yolla olmuştur.
Anadolu ve Balkanlar’ın İslamlaşmasında en büyük şeref sufî kesime aittir. Ahmed Yesevî, Abdülkadir Geylânî, Ebu’l-Hasan eş-Şâzelî, İbn Atâullah el-İskenderî, Seyyid Ahmed et-Ticânî, Seyyid Muhammed es-Senûsî gibi ünlü sûfîler ile modern dönemdeki benzerleri hem cezbedici dinî-ahlâkî şahsiyet ve yaşayışları hem irşatlarıyla çok etkili birer davetçi olmuşlardır.
Hacıların ve Müslüman esirlerin örnek ahlak ve yaşayışları da İslam’ın yayılmasına katkı sağlamıştır. Mukaddes topraklarda tazelenen dinî duygularla ülkelerine dönen hacılar, İslâm’ın rahmetini, ahlak ve insaniyetini cezbedici şekilde temsil etmişlerdir. Hatta Thomas W. Arnold’un kaydettiğine göre (The Preaching of Islam, London 1913, s. 405-406) hacıların bu tesirlerinden kaygılanan Avrupalı sömürge yönetimleri hacı adaylarına engeller çıkarmışlardır.
***
Son yüzyılda Mısır, Suudi Arabistan gibi bazı Müslüman ülkelerdeki üniversitelerde davet bölümleri açılarak bu hizmetin Hıristiyanlıktaki gibi kurumsal hale getirilmesi amaçlanmıştır. Ancak hem bu uygulama İslam’ın karakterine uymadığı hem de günümüz Müslümanlarının daha görünür olan kesimleri ahlak ve davranışlarıyla dinimizi doğru temsil etmedikleri için bu tür kurumların -umulanın tersine- İslam’a ilgiyi olumsuz etkilediği sonuçlarından görülmektedir.
