Bugün Kurban Bayramı’nın son günü. Dilerim bayram hepimize hayırlar getirir; son yıllarda ağır sorunların içinden geçen Müslüman dünya için huzura ermenin başlangıcı olur.
Bu bayramın İslam kaynaklarındaki adı “îdü’l-adhâ”dır; yani Kurban Bayramı. Bu isimlendirme, dinimizin bayrama paylaşma ile ahlâkî bir ruh verdiğini gösteriyor. Yani dinî kültürümüzde kurban uygulamasının arkasındaki ana ahlâkî motif cömertlik erdemidir. Cömert kelimesi, Farsça’daki “cevân-merd”in Türkçe’deki kullanımıdır. Cömertlik için İslâm ahlakı literatüründe genellikle sehâ/sehâvet ve cûd terimleri kullanılır. Kur’ân-ı Kerîm’de bu kelimeler geçmez. Ancak birçok ayette infak (birinin nafakasını sağlama), îsâr (başkasının ihtiyacını kendininkine tercih etme), i‘tâ (verme), it‘âm (yedirip içirme), ihsan (iyilik etme), ikram, bezl (dağıtma) gibi kavramlarla cömertlik erdeminin önemi üzerinde durulmuştur. Hadislerde ise hem bu son kelimeler hem de sehâ/sehâvet ve cûd geçmektedir.
***
Cömertlik, İslam öncesi (Câhiliye) Arap toplumunun en önemli erdemlerindendi. Ancak onlarda cömertliğin temel motifi, insanî ve ahlâkî duygulardan ziyade, kişinin veya kabilenin şan ve şöhretini yayma tutkusuydu. Asalet, cesaret ve sehâvet (cömertlik), Câhiliye döneminde çok önemsenen şeref yarışının (mufâhara) başlıca konularıydı. İslam’da da cömertlik yüceltilmekle birlikte, böylesi ilkel bir duygunun tatmin aracı olmaktan çıkarılıp, Allah rızası ve insan sevgisinden oluşan dinî-ahlâkî bir muhtevaya kavuşturulmuştur. Kur’ân-ı Kerîm, yardımlaşmanın insanlara iyilik etme (birr) ve Allah’a saygı gösterme (takvâ) niyetine dayanması gerektiğini vurgulamıştır (2/264, 5/2, 92/17-20).
Kur’an’a göre cömertlik Allah’ın sıfatlarındandır (55/27, 76, 96/3). O’nun bir adı da kerîm’dir (82/6). Kur’an’daki rahmân, rahîm, vehhâb, latîf, tevvâb, gaffâr, afüv, raûf, hâdî gibi ilâhî isimler de Allah’ın cömertliğini değişik yönleriyle ifade eder. Bir hadiste, “Allah cömerttir ve cömertliği sever” buyurulurken “cömert” karşılığında Allah’ın isimlerinden “cevâd” kullanılmıştır. Müslüman düşünürler, evrenin ilâhî cömertliğin (cûd) tecellisi olduğunu söylerler.
Hadis kitaplarında Hz. Peygamber’in cömertliğine dair birçok rivayet vardır. Hz. Ali ve başka sahâbîlerden nakledilen hadislerde Resûlullah “insanların en cömerdi” şeklinde tanıtılmış; kendisine ihtiyacını bildiren hiçbir kimseyi boş çevirmediği bildirilmişlerdir.
***
Kur’an açısından başkalarına yardımın ahlâkî değere yükselmesi için şu şartları taşıması gerekir: (a) Yardım, isteyerek ve severek yapılmalıdır (59/9); (b) Yardıma mukabil hiçbir karşılık beklenmemelidir (76/8-10); (c) Gösterişten ve yardım edilen kimseyi incitecek tutumlardan sakınılmalıdır (2/261-265); (d) Yardım olarak verilen mal, sahibi için değer taşımalı, gözden düşme olmamalıdır (2/267, 3/92). Bu dört madde, İslam açısından bir eylemin erdem sayılmasını sağlayan asıl ahlâkî öze de işaret eder.
Bazı ahlakçılar cömertliği sehâvet, cûd ve îsâr adlarıyla üç dereceye ayırırlar. Kişinin, elindeki imkânların azını hayır yolunda harcamasına sehâvet, çoğunu harcamasına cûd, gerektiğinde hepsini harcamasına da îsâr denmiştir. Îsâr, Haşr sûresinin 9. âyetinden alınmıştır.
Kur’an ve hadislerde cömertliğin ilâhî bir sıfat ve peygamberlerin de sahip oldukları fazilet olarak görülmesi, İslâm ahlakçılarının bu konuya özel bir önem vermelerine yol açmıştır. Nitekim bazı ahlakçılar, klasik ahlak felsefesindeki dört temel fazilete (hikmet, cesaret, iffet, adalet) cömertliği de eklemişlerdir.
Ahlak kitaplarında cömertlik, israf ve cimrilik denilen iki aşırılığın ortası sayılır. İsraf, eldeki imkânları boş yere saçıp savurmak, cimrilik ise dinin ve örfün gerekli gördüğü yerlere harcama yapmaktan kaçınmaktır. Kur’an’da Müslümanlara her iki aşırılıktan da sakınmaları, meşru ve yerinde harcama yapmaları emredilmiştir (7/31; 17/29; 25/67). Bir anlamda “kaynakları rasyonel kullanma” demek olan bu ölçüler, modern ekonominin de en önemli ilkelerindendir.
