Toplum hukukla ayakta durur. Hukuk, kanunlarla konuşur. Kanunlar bir bakıma algoritmalardır: Ne yaparsan ne sonuçla karşılaşırsın. Aynı suç aynı cezayı, aynı başarı aynı ödülü getirir. İşlerin böyle yürüdüğü devletlere hukuk devleti diyoruz. Bir bakıma ahlakın hâkim olduğu devlet de diyebiliriz. Çünkü işler böyle yürümüyorsa ahlak ortadan kalkmaktadır.

Bu normal olandır. Böyle değilse nasıldır? Şöyledir: Suç mu işlendi. Önce suça değil, “kim” işledi diye bakılır. Onlardansa ceza falan almaz, veya kanunun gerektirdiğinin pek altında bir cezayla kurtulur. Başarı mı var? Nasıl başarı diye bakılmaz. “Kim” diye bakılır. Onlardansa hak ettiğinden fazla ödüllenir, değilse havasını alır. Başarı somuttur, sınav sonucudur, puandır diyeceksiniz. Kolayı var, mülakat yaparız.

SONRA RÜŞVET BAŞLAR

İşler daha da kötüye gider. İş “bizden”, “bizden değil”in dışına çıkar. Rüşvet başlar. Başlangıçta olmayacak işler rüşvetle oldurulur. Bir seçim, bir tercih varsa, rüşvet veren tercih edilir, seçilir. Hastalık artınca olağan resmî hizmetler de ancak rüşvet karşılığında verilmeye başlar. Öyle ülkeler biliyorum: Pasaport mu istedin, şu kadar dolar. Tapu muamelesi mi yapacaksın, şu kadar dolar. Harçlardan, vergilerden bahsetmiyorum. Memurlara verilen rüşvetten bahsediyorum. Bazı ülkelerde bunların tarifesi bile var. Bir yakınımdan bir muamele için bin dolar istediğinde biri çıkıp, “Olur mu öyle şey, o iş beş yüz dolara yapılır!” demiş ve yaptırmıştı da.

Bu toplumda hak, hakkaniyet duygusunun bitişidir. Ahlakın çöküşüdür. Kaç defa tekrarladım bilmiyorum. Mehmet Akif’ten tekrar alıntılayayım:

Müslümanlık bizden evvel böyle zillet görmedi!
Hâlimiz bir inhilâl etmiş vücûdun hâlidir:
Rûh-i izmihlâlimiz ahlâkın izmihlâlidir.
Sâde bir sözdür fakat hikmetlerin en mücmeli :
Bir halâs imkânı var: Ahlâkımız yükselmeli,
Yoksa pek korkunç olur katmerleşip hüsrânımız...
Çünkü hem dünyâ gider, hem din, eğer yapmazsanız.

Bu mısralarda bir kehanet var mı? Safahat’ın ilk baskısı 1911, Safahat’taki şiirlerin Sırat-ı Müstakim dergisindeki ilk yayımı 1908- 1910 arasında… Balkan felaketi, Birinci Dünya Harbi, Mondros ve Sevr felaketleri… Hem dünya gitmiş, hem din.

TÜRKİYE YÜZYILI’NDA NE HALDEYİZ?

Bu Osmanlı zamanındaki hâlimiz. Hani bazılarının “ah ne iyiydik, ne güzeldik” dediği yıllar. Şimdi nasılız?

Şimdi maşallah Türkiye Yüzyılı’ndayız. Herkes bizi kıskanıyor da bir bakalım yolsuzluğu, ahlakın izmihlalini ölçen metreler ne söylüyor. Böyle periyodik ölçmeler yapan bir kuruluş var. Uluslararası Şeffaflık Örgütü. Örgüt 1995’ten ülke vatandaşlarıyla anket yaparak yolsuzluk algısını ölçüyor. Nasıl ölçüyor? Mesela sorulardan biri, son yılda kamu hizmeti almak için rüşvet verdiniz mi? Ölçüm sonuçlarını ve ülke sıralamasını Vikipedya’da bulabilirsiniz. Bağlantılar şöyle: https://bit.ly/Yolsuzluk-Türkçe ve https://bit.ly/Yolsuzluk-İngilizce. İngilizce bağlantıda 1995’ten bu yana bütün ölçümlerin dökümü var. Mesela 2023’te en dürüst beş ülke, Danimarka, Finlandiya, Yeni Zelanda, Norveç ve Singapur. En yolsuz beş de, Yemen, Venezuella, Güney Sudan, Suriye ve Somali. İlk beşte Müslüman ülke yok ama son beşin dördü Müslüman.

ANGOLA’DAN HALLİCE

Türkiye nerede? Aşağıdaki grafikte, Türkiye’nin 2002, 2011, 2019 ve 2023 yıllarında sıralamadaki yerini görüyorsunuz. Değişen yıllarda toplam ülke sayısı arttığı için mutlak sıranın kesin bir anlamı yoktu. Mesela 2002’de 102 ülkede, 2023’te 180 ülkede anket yapılmış. Bunun için bulunduğumuz yeri yüzde olarak hesapladım. Rakamları şöyle de anlamlandırabilirsiniz: Eğer indeks 100 ülkede ölçülseydi Türkiye kaçıncı olurdu? Böyle hesaplandığında, en temiz ülke bu çizimde 1, en yolsuz ülke de 100 alır.
Birçok parametredeki gibi, IMF ve Kemal Derviş yapısal reformlarını izleyen yıllarda hızlı bir düzelme, daha sonra da eskiyi aratan bir kötüleşme gözleniyor. Bu hâle gelebilmek için çok uğraşmışız. Mesela ihale kanununda 200 civarında değişiklik yapmışız! (https://bit.ly/ihale-dünya ) 2023’teki sıralamada bizden görece yerimizi de belirteyim. Bizden bir çıt daha dürüst Sri Lanka, bir çıt daha yolsuz Angola var.
Son bir not: Transparency International bir not eklemiş. Temizlikte başı çeken o ülkeler, kendi sınırları içinde temiz. Yoksa onların şirketleri, yolsuzluğun yaygın olduğu ülkelerde pervasızca rüşvet veriyor, “yolsuzluk ihraç ediyor”.