Yolsuzluğun yaygın olduğu bir ülkede kalkınma mümkün müdür? Yuen Yuen Ang, bu soruyu, Amerikan dış siyaset dergisi Foreign Affairs’in Temmuz/ Ağustos sayısında sormuş.
Yolsuzluğu ölçmek için elimizde, Milletlerarası Şeffaflık Örgütünün (Transparency International) Yolsuzluk Algı İndeksi var. Bu indekste Çin, 42 puanla 86 sırada. . Küba, Namibia ve Güney Afrika’dan daha yolsuz. Çin bizden iki puan daha iyi. Biz 40 puandayız. Çin’le aramızda, Kuveyt, Benin, Lesotho, Guyana, Fas, Hindistan, Burkina Faso, Trinidad ve Tobago var. Karşılaştırma için söyleyeyim, ahlâksızlıktan batmak üzere olan Batılı ülkeler, 80’in üstünde puanlarla en başlara oturmuşlar.
Sizin yolsuzluğunuz ne cins?
Ancak Çin’in farklı bir özelliği daha var. Bu indeks için yapılan ankette, “Son bir yılda işinizi gördürmek için kimseye rüşvet verdiniz mi?” sorusuna evet diyenlerin sayısı Çin’de son derece düşük. Peki, neden indeks bu kadar yüksek? Çin’i ve otoriter ülkelerdeki yolsuzluğun yollarını iyi tanıyan Yuen Yuen, makalesinde yolsuzluk dersi veriyor. Yolsuzluk diyor, çeşit çeşittir. Küçük hırsızlık, büyük hırsızlık, hızlandırma rüşveti en bilinenleridir. Küçük hırsızlık yetkililerin, mesela bir trafik polisinin aldığı rüşvettir. Büyük hırsızlık, daha büyük paralar karşılğında daha ciddî suçların görmezden gelinmesi veya bir yerlere usulsüz tayin veya terfi ödemesidir. Hızlandırma rüşveti, ne zaman tamamlanacağı bir memurun elinde bulunan formalitelerin sıra atlayarak çabuklaştırılması, başka bir tabirle, bürokrasinin ağır dönen çarklarının yağlanması parasıdır.
Fakat bütün bunlardan büyük ve ileri bir dördüncü yolsuzluk yolu var. Buna yazar, ulaşma parası (access money) diyor ve anlatıyor:
“Bu yolla, kapitalist, güçlü bürokratlara, sadece hızlandırma için değil, fakat başkalarında verilmeyen kazançlı ayrıcalıklara ulaşım için büyük rüşvetler verir. Ucuz ve bol kredi, başkalarına yasaklanan arazileri kullanma imkânı, tekel hakları, ihaleler, vergi ayrıcalıkları gibi…
“…Banka kredileri içinde yüzen yandaş şirketler sorumsuzca harcama ve gayrı menkul spekülasyonu imkânına kavuşurlar. Siyasetçiler getirdikleri yatırımdan şahsî çıkar sağladıkları için deli gibi borçlanıp inşaat yapmaya yönelirler. Projelerin verimli olup olmadığına bakılmaz. Bu yüzden Çin ekonomisi sadece hızlı büyüyen bir ekonomi değil, aynı zamanda yüksek riskli ve dengesiz bir ekonomiydi.”
Bir bakanın evinde üç ton nakit parayla yakalandığı, yüz metresinin olduğu bildiriliyor!
İmalat değil inşaat
Ve diyor yazar, ulaşma parasını yakalayabilmek için yöneticiler endüstrileşmeden vaz geçip şehirleşmeye yöneldi. İmalattan vazgeçip gayrimenkul ve alt yapı yatırımlarına döndüler. Arazilerin imara açılmasıyla ve gayrimenkul inşaat hakları verilmesiyle elde edilen gelir, bütçenin bu kalemini 120 kat arttırdı. Yuen Yuen, “Bir bürokrat bana, köy arazisiyken şehir arazisine çevrildiği ilan edilen bir arazi parçasının değerinin 35 kat arttığını anlattı.” diyor. İmalat yatırımını kim bekleyecek! İnşaat ve alt yapı anında zenginlik doğuruyor. Büyüme de bir hızlanıyor, bir hızlanıyor…
Bu yolsuzluğun yarattığı sivil veya bürokrat yeni zenginler sayesinde gelir dağılımındaki eşitsizliği ölçen Gini katsayısı, 2012 yılında komünist Çin’de, Amerika’nın 0,45’ini geçip 0,55’e çıkmış.
Bir iş adamı yazara şöyle demiş, “Bizim okul kitaplarımızda, ABD’de evcil hayvanların klimalı barınaklarda yaşadıkları yazardı. Bu, o yıllarda Çin’de insanların zor eriştiği bir lükstü. Bugün komşumun köpeği, sadece Fransa’dan ithal Evian suyu içiyor.”
Yuen Yuean, “Diğer rüşvet cinsleri kalkınmaya zararlıdır. Kamu fonları verimsiz yerlere harcanır, değer yaratmayan çıkmazlara akar... Fakat bu sonuncusu, ulaşım rüşveti; ani bir sıçrama, olağanüstü bir büyüme sağlarmış gibi görünür. Fakat bu hormonlu büyüme veya kortizonlu tedavi gibidir, sonunda hızlı ve önlenemez bir çöküşe gidebilir” diyor.
Şi düşüncesi
Çin’de âdeta tapılan partili devlet başkanı Şi Cinping (Xi Jinping), 2012’de bu mevkie gelmiş, 2016’da da “öz lider” unvanını almış. Eski Mao düşüncesi gibi şimdi de “Şi düşüncesi”nden bahsediliyor. Cinping geldiğinden beri yolsuzlukla mücadele ediyor. Komünist Partisi’indeki rüşvetçi bürokratların önemli bir kısmını görevden almış. Fakat doğal rotası çizilmiş büyük bir gemiyi saptırmak kolay değil ve Çin, çok büyük bir gemi.
Yuen Yuen Ang, Çin’in bu vurgun çağını, ABD’nin, 19. asırla 20. asrın başındaki yaldızlı çağına, soyguncu baronlar dönemine benzetiyor. ABD bu dönemi hırçın bir hür basın ve dinamik, başarı peşinde koşan savcılarla atlatmış. Çin aynı temizliği tepeden aşağı yapmaya çalışıyor. Hür basın, partiden bağımsız savcı Çin’de pak ulaşılabilecek şeyler değil. Mekanizmayı baş aşağı oturtmaya çalışan, partili basın, partili savcı ve partili bürokrata dayanan bu mücadele başarı sağlayacak mı? Yoksa at izi, it izine karışacak ve yarar kadar zarara da mı yol açacak? Yuen Yuen’e bir devlet yetkilisi bu konuda şöyle demiş: “Bisiklete binmek gibi bu. Gidonu ne kadar sıkı tutarsan dengede kalmak o derece zorlaşıyor.”
Çin, orta gelir tuzağında mı? Yoksa büyümesi sürecek ve Acemoğlu-Robinson tezini yanlışlayacak mı? Cevap belirsiz. Düşüşe geçen kalkınma göstergeleri, Acemoğlu’nu henüz bütün bütün yanlışlamıyor.
