Önceki yazımda da ifade ettiğim gibi Ortadoğu’da hummalı bir kimlik haritaları arayışı var. Bölgede karşılaşılan sıkıntı ve çıkmazların haritalarla kimliklerin örtüşmüyor olmasından kaynaklandığı ve eğer haritalarla kimlikler örtüştürülebilirse bu sıkıntı ve açmazların rahatlıkla aşılabileceği iddia ediliyor. Bu bakış açısı çözümü, sorunun ana kaynağını lokal ölçekte kopyalayarak aramaktadır. Bugün Ortadoğu’da işlemeyen ve dağılan devletlerin kahir ekseriyetini aşırı merkeziyetçi kimlik devletleri oluşturmaktadır.
Yeni haritalar çizecek kadar ileriye gitmese de, aslında Ortadoğu’da kimlik-harita örtüşmesi tasavvuruna uygun bir model uygulamaya konuldu. Lübnan’da fiili olarak uygulanan siyasal sistemi bir kimlikler federasyonu hatta konfederasyonu olarak tanımlamak yanlış olmaz. Fakat Lübnan’ın bu konudaki tarihsel deneyimine rağmen, sistemin en iyimser ifadeyle ağır aksak çalıştığı, sürekli yeni krizler ürettiği ve üretmeye meyyal olduğu ortadadır. Fransız vatandaşı Lübnanlı yazar Joseph Bahout’un Carnegie Endowment için yazdığı “Taif anlaşmasının çökmesi: mezhep temelli güç paylaşımının limitleri” başlıklı analizi bu konuda önemli veriler içermektedir. Bahout, mezhep eksenli iktidar paylaşımının kusurlarının Lübnan’ı iç savaşa götüren ana gerekçelerden biri olduğunu ifade ederek, 1989 yılında imzalanan Taif anlaşmasının (kimlik eksenli) her ne kadar iç savaşı sona erdirmiş olsa da, sonraki dönemlerde mezhepsel fay hatlarını daha da derinleştiren bir işlev gördüğünü belirtiyor. Bahout, Lübnan devletinin bugün tamamıyla çalışamaz hale gelmesini, Cumhurbaşkanının seçilememesini ve 2013 yılından itibaren parlamentonun paralize olmasını bu kimlik eksenli güç paylaşımına bağlıyor. Lübnan’ın bu işlemeyen sistemini sürdürebilmesinde, 1940’lı yıllardan itibaren mezhep eksenli iktidar paylaşımından elde edilen deneyim, uzun yıllar Suriye gibi garantör bir ikinci ülkenin varlığı ve uluslararası konjonktür önemli rol oynamışlardı.
Her şeye rağmen düne ait ve çözümden ziyade kriz yönetimi formülü olan bu modelin benzer deneyim ve koşullara sahip olmayan devletlerde kısa süreli de olsa çalışması pek olası gözükmüyor. Bölgedeki devletlerin çökmesi ve toplumsal dokunun çözülmesi bir trajedi olduğu kadar bir imkan da sunuyor. Bölge toplumları sadece kimliksel tatmini hedefleyen, yeni krizler üretmeye gebe ve uzun vadede çalışması pek olası olmayan yeni siyasal sistemler inşa etmekten ziyade daha yaratıcı, daha insani, daha hakkaniyetli çözüm formülleri geliştirmeyi hedeflemelidirler. Bölgenin daha az kimlik cemaat ve devletlerine; ve daha fazla siyasal toplumlara ihtiyacı vardır.
Daha açık ifade etmek gerekirse, bölgenin kimliklerle barışık fakat ezeli olduğu varsayılan kimliklere boğulmadan, kimliklerin bir çatışma gerekçesi haline getirilmediği siyasaları inşa etmesi gerekir. Çünkü geride bıraktığımız yaklaşık yüz yıllık süreç bize şunu gösterdi: devletin toplumsal dokuyu tanımaması, onunla barışık bir ilişki kuramaması, onu kendi dar tasavvuru çerçevesinde yeniden şekillendirmeye çalışması devlet ile toplumu, devletin öngördüğü siyasal ile toplumsal dokuyu iki farklı kutup gibi birbirlerinin karşısına konumlandırdı. Devletler, toplumlar pahasına kurgulandığı için bölgedeki devletler kendilerini bir türlü toplumun veya toplumların devlet(ler)i haline getir(e)medi. Filistinli yazar Azzam Tamimi’nin söylediği gibi, Ortadoğu’da hiçbir zaman Batılı manada bir ulus-devlet var olmadı. Bunun yerine devletin ulusu yaratılmaya çalışıldı. Bu resimde, İslami gruplarda olduğu gibi çoğunluk gruplar çoğunluk oldukları için, Kürtler bağlamında olduğu gibiyse azınlıklar da azınlık oldukları için tehdit olarak algılandılar. Ortadoğu’daki devletleri suni ve kırılgan kılan ise temelde bu özelliktir, haritalar ile kimliklerin örtüşmemesi değil.
