Pazar günkü yazımda Franz Babinger’in Fâtih biyografisi hakkında yazılan eleştirilerden söz etmiştim. Bu yazım vesilesiyle Prof. Dr. Kemal Beydilli’den bir ‘mail’ aldım. Osmanlı-Avrupa ilişkileri ve yakın tarihimiz (17-20. yüzyıllar arası) üzerine muhteşem çalışmalara imza atmış büyük bir tarihçi olan aziz hocamızın 16. yüzyılda Lehistan-Osmanlı münasebetlerini ele aldığı doktora çalışmasını Münih Üniversitesi’nde, Franz Babinger’in halefi Prof. H. J. Kisling’in yanında yaptığını hatırlatmak isterim.
***
Kemal Bey, Babinger’in eseri hakkında yazılmış tanıtma ve tenkitlerin -merhum Halil İnalcık hoca tarafından yazılanlar da dâhil olmak üzere- çok zayıf olduğunu belirttikten sonra şunları söylüyor:
“Size yolladığım yazının sahibi Trapp’ın yaptığı gibi kaynakların peşine düşselerdi, mütekebbir Babinger hem de daha hayatta iken ağır bir sıkıntıya düşürülmüş olurdu ve de bütün fiyakası bozulurdu. Zira Trapp açık bir şekilde intihal hâlini karnı yarıklarla örnekliyor. Hammer’den, Zinkeisen’den, Pastör’ün Papalar Tarihi’nden benim neşrettiğim Yeniçeri Hatıratı’ndan vs. aynen aktarmalar...
İntihal, 19. yy. itibariyle yavaş yavaş cezaî müeyyideleri olan bir kavram olarak ortaya çıkmış ve akademik hayatta yerleşmiş. Dolayısıyla Doğu ve Batı’daki eskiler bu anlamda mazur, ama Babinger’in kaçacak bir yeri yok! Aşağı-yukarı böyle diyor Trapp!
Bunu bir-iki yerde yazdım ve özel sohbetlerde Fâtih kitabının intihal halini dile getirdim. Münasebet düştükçe özellikle televizyon ve gazete gibi araçlarla genel duyuru fırsatını kaçırmamak lâzım diye düşünüyorum, bu vesile ile tekrar çok selam!”
***
Kemal Bey, E. Trapp’ın Byzantion (Viyana 1984) isimli kitapta yayımlanan uzun makalesinin PDF’sini de göndermiş. Maalesef Almanca bilmediğim için okuyamadığım bu uzun makalede, Babinger’in çeşitli kaynaklardan aynen aldığı sayfalar karşılıklı olarak gösteriliyor. Almanca bilmeden de, gösterilen örnek metinlerin bire bir aynı olduğu anlaşılabiliyor. O hâlde “Babinger acaba intihali fark edilmesin diye mi kaynak göstermedi?” sorusu kaçınılmaz. Eserinin önsözünde, ikinci ciltte kaynakları göstereceğini vadetmiş olmasına rağmen ayak sürümesini başka türlü açıklamak zor.
Yeri gelmişken, Babinger’in eseri hakkında İstanbul Enstitüsü Dergisi’nin 1955 tarihli ilk sayısında Feridun Dirimtekin ve Ekrem Hakkı Ayverdi tarafından yazılan iki önemli eleştirinin Fransızca tercümeleriyle birlikte yayımlandığını hatırlatmak isterim. Dirimtekin, uzun eleştirisinin sonuç bölümünde, Babinger’in ağırlıklı olarak İtalyan kaynaklarını kullandığını belirttikten sonra şöyle diyor:
“Türk kaynaklarına kâfi derecede ehemmiyet verilmemiş, bilhassa fetih münasebetiyle son on senede yazılan kitap ve makalelerdeki yeni malumat tetkik ve bunlardan istifade edilmemiştir. Bunun içindir ki, eser, Fâtih zamanındaki Türk tarihinden ziyade, Avrupalıların Türklere karşı fikir ve hazırlıklarını, İtalyan küçük devletlerinin entrikalarını, yeni vesikalarla aydınlatmak bakımından mükemmeldir. Yazılış itibariyle tamamıyla Avrupalı bir görüşle, objektif olmaktan uzak kalan ve Fâtih’i ‘fena bir adam’ olarak mütalaa etmek isteyen peşin bir fikrin mahsulüdür.”
Ekrem Hakkı Ayverdi ise, “Babinger’in Fâtih Devri Mimarisi Hakkında Mütalâaları” başlıklı kapsamlı eleştirisinde, özetle, Babinger’in mimari tarihine mütenakız ve indi mütalaalardan başka bir şey ilave etmediğini söylüyor.
***
Paul Wittek’in geçen yazıda söz ettiğim eleştirisinin merhum Orhan Şaik Gökyay tarafından yapılan Türkçe tercümesine de Tarih Coğrafya Dünyası dergisinin 1 Mayıs 1959 tarihli 2. sayısında rastladım. Yazıya “İki Yüzlü Bir Müsteşrik Fâtih Kitabında Türklüğe Hakaret Ediyor” şeklinde öfkeli bir başlık atan derginin çerçeve içine alınmış açıklaması şöyle:
“Osmanlı İmparatorluğu hakkında cidden kıymetli eserler vermiş bulunan Prof. Franz Babinger için mecmuamızın ‘ikiyüzlü’ tabirini kullanmakta ne kadar haklı olduğu gene Osmanlı İmparatorluğu hakkında kıymetli eserler vermiş bulunan dünyaca tanınmış müsteşrik Paul Wittek’in bu yazısı okunduktan sonra anlaşılacaktır. Babinger, Fâtih Sultan Mehmet eserinde ilim adamına yakışmayacak şekilde Türklük aleyhinde bulunmuş, mehaz göstermeden Fâtih’e iftiralar etmiştir. Franz Babinger, geçen sene Almanya’da toplanan Müsteşrikler Kongresi’nde de bu düşmanlığını saklayamamış, bu yüzden bütün dünya müsteşriklerinin hayret ve nefretlerini üzerine toplamıştır. Bu geçmiş hadise hakkında da gelecek sayılarımızda okuyucularımızı tenvir edeceğiz. Babinger bütün bunları Trük dostluğu maskesi altında yaptığı içindir ki mecmuamız her vesile ile eserlerinin tenkidine devam edecektir.”
***
Bütün bu eleştirilere rağmen, Franz Babinger’in eseri, yazıldığı dönemde Türk tarihçilerinin kolayca ulaşamayacakları İtalyan kaynaklarını kullanmış olması bakımından kıymetlidir. Bu eser, bir Türk tarihçisi tarafından Fatih’in hayatına ve yaşadığı devre dair kapsamlı bir biyografi yazılıp belli başlı dillerde yayımlanmadığı müddetçe hükmünü icra ve Fatih hakkındaki olumsuz kanaatleri yaymaya devam edecektir.
Derkenar
Kemal Beydilli’nin bazı eserleri
Prof. Dr. Kemal Beydilli’nin Osmanlı-Avrupa ilişkileri ve yakın tarihimiz üzerine muhteşem çalışmalara imza atmış büyük bir tarihçi olduğunu ifade ettim. Çok sayıda önemli makalesi ve DİA İslâm Ansiklopedisi’nde onlarca maddesi bulunan hocamızın eserlerinden birkaçını sadece isim olarak zikretmek istiyorum: I. Mouradgea D’Ohsson (Muradcan Tosunyan): Ailesi Hakkında Kayıtlar, Nizam-ı Cedid’e Dair Layihası ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Siyasî Hayatı (1984), Büyük Friedrich ve Osmanlılar (1985), İlk Mühendislerimizden Seyyid Mustafa ve Nizam-ı Cedid’e Dair Risalesi (1989), Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne / Mühendishâne Matbaası ve Kütüphanesi (1995), Osmanlı’da İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü (2001), Mahmud Raif Efendi ve Nizam-ı Cedid’e Dair Eseri (2001), Yeniçeriler ve Bir Yeniçerinin Hatıratı (2003).
