Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın son seçimi

1- GİRİŞ

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 8 Mart 2024 günü İstanbul’da Türkiye Gençlik Vakfı’nın illerden gelen temsilcilerine hitaben yaptığı konuşmada 31 Mart 2024 günü yapılacak olan yerel genel seçimlerle ilgili olarak, “Bu, benim için bir final. Yasanın verdiği yetkiyle bu seçim son seçimim. Ama buradan çıkacak netice, benden sonra gelecek kardeşlerim için bir emanetin devri olacak.” dedi1.

Erdoğan’ın konuşmasını 10 Mart 2023 günü Cumhurbaşkanı seçimi açısından değerlendiren TBMM Başkanvekili Bekir Bozdağ, “Bu seçim, Cumhurbaşkanımız Erdoğan’ın ifade ettiği gibi son seçimidir. Zira Anayasa’ya göre bir kimse en fazla iki defa Cumhurbaşkanı seçilebilir. Ancak yine Anayasa’ya göre TBMM tarafından seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi hâlinde, Erdoğan’ın üçüncü defa Cumhurbaşkanı adayı olması anayasal hakkıdır.” dedi2.12 Mart 2023 günü Adalet Bakanı Yılmaz Tunç da, Anayasa’ya göre Meclis’in seçimlerin yenilenmesine karar vermesi durumunda Cumhurbaşkanın tekrar aday olabileceğini söyledi3.

Cumhurbaşkanı seçimi üzerinden bir yıl geçmeden, önümüzdeki ilk seçime daha dört yıl varken bu konunun gündeme getirilmesi, sistemde bir değişiklik yapma düşüncesinin bir ifadesi olabilir.

2- SEÇİM TAKVİMİ

“Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın, 31 Mart 2024 günü yapılacak yerel genel seçimlerde adaylığı söz konusu olmadığı hâlde bu seçimlerden ‘final’, ‘son seçimim’ olarak söz etmesi, bu seçimlerin beş yıllık görev süresi içinde yapılacak son genel seçim olmasıyla açıklanabilir. Çünkü bu süre içinde Anayasa’nın 78. maddesinin III-V. fıkralarına göre milletvekili ara seçimi yapılmadığı takdirde, bundan sonra yapılacak ilk seçimler, Anayasa’nın 77. maddesinin I. fıkrasına göre ‘beş yılda bir aynı günde’ yapılacak TBMM ve Cumhurbaşkanlığı seçimleridir. İlk fıkrasında aynı hükmü tekrarlayan Milletvekili Seçimi Kanunu’nun 6. maddesinin II. fıkrası uyarınca ‘Bir önceki seçimin yapıldığı tarihten itibaren beş yılın dolmasından önceki son Pazar günü oy verilir.’ Son milletvekili genel seçimi 14 Mayıs 2023 tarihinde yapıldığına göre; bundan sonraki ilk milletvekili genel ve Cumhurbaşkanı seçimleri, –Anayasa’nın 116. maddesinin I-II. fıkralarına göre TBMM veya Cumhurbaşkanı tarafından seçimlerin daha erken yenilenmesine karar verilmediği takdirde– 7 Mayıs 2028 Pazar günü yapılacaktır.

3- ERDOĞAN’IN SEÇİLİŞLERİ

Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın son olarak seçildiği tarih, 28 Mayıs 2023’tür. Bu. O’nun üçüncü kez Cumhurbaşkanı seçildiği tarihtir. Erdoğan, ilk kez 10 Ağustos 2014 günü doğrudan halk tarafından Cumhurbaşkanı seçilmiş ve 28 Ağustos 2014 günü Anayasa’nın 103. maddesi gereğince TBMM önünde ant içerek görevine başlamıştır. 24 Haziran 2018 günü milletvekili genel seçimiyle birlikte yapılan Cumhurbaşkanı seçiminde ikinci kez seçilen Erdoğan, 9 Temmuz 2018 günü TBMM önünde ant içerek görevine başlamıştır4. 14 Mayıs 2023 günü milletvekili genel seçimiyle birlikte yapılan Cumhurbaşkanı seçiminde adaylardan hiçbiri, geçerli oyların salt çoğunluğunu kazanamadığı için; Anayasa’nın 101. maddesinin V. fıkrasına göre ilk oylamada en çok oy alan iki aday olarak Recep Tayyip Erdoğan ve Kemal Kılıçdaroğlu’nun katılımıyla 28 Mayıs 2023 günü yapılan ikinci oylamada Erdoğan, geçerli oyların % 52.18’ini alarak üçüncü kez Cumhurbaşkanı seçilmiş5 ve 3 Haziran 2023 günü TBMM önünde ant içerek görevine başlamıştır.

4- ANAYASA’DA ÖNGÖRÜLEN SİSTEM

Anayasa’nın 101. maddesinin II. fıkrasına göre ‘Cumhurbaşkanının görev süresi beş yıldır. Bir kimse en fazla iki defa Cumhurbaşkanı seçilebilir’. Bu kuralın tek istisnası, Anayasa’nın 116. maddesinin I. fıkrasına göre TBMM üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla (360 oyla) seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi hâlinde; III. fıkraya göre ‘ikinci döneminde’ bulunan Cumhurbaşkanının ‘bir defa daha aday’ olabilmesidir. Bozdağ ve Tunç’un işaret ettikleri olanak budur. Ancak Cumhurbaşkanı Erdoğan, hâlen ikinci döneminde değil, üçüncü döneminde bulunmaktadır. Üstelik 2023’te TBMM ve Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin yenilenmesine TBMM değil, Cumhurbaşkanı Erdoğan tarafından karar verilmiş; bu konudaki 10 Mart 2023 tarih ve 2023/121 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı aynı gün Resmî Gazete’nin 32128 (1.Mük.) sayısında yayımlanmıştır6. Bunun üzerine Yüksek Seçim Kurulu, aynı gün 10/03/2023 tarih ve 2023/90 sayılı Kararıyla Cumhurbaşkanı ve 28. Dönem Milletvekili Genel Seçimi oy verme gününü 14 Mayıs 2023 Pazar, Cumhurbaşkanı seçiminin ikinci oylamaya kalması durumunda 28 Mayıs 2023 Pazar olarak belirlemiş ve Karar aynı gün Resmî Gazete’nin 32128 (2. Mük.) sayısında yayımlanmıştır7.

Cumhurbaşkanı Erdoğan, 28 Mayıs 2023 günü yapılan Cumhurbaşkanı seçimi ile ilgili olarak ‘bu seçim son seçimim’ derken bu sıfatla üçüncü ve son döneminde görev yaptığını ifade etmekte haklıdır. O’nun hâlen ikinci döneminde olduğunu, 2028’de tekrar aday olabileceğini iddia etmek, 28 Ağustos 2014 – 9 Temmuz 2018 arasında Cumhurbaşkanı olarak görev yaptığı ilk dönemi inkâr etmek demektir. Kaldı ki 16.4.2017 tarih ve 6771 sayılı Kanun’la Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi adıyla parlâmenter sistem yerine dünyada benzeri bulunmayan bir başkanlık sistemi getiren Anayasa değişikliğinin yaklaşık bir yıl üç aylık ilk uygulaması da, Erdoğan’ın yaklaşık dört yıl süren ilk Cumhurbaşkanlığı döneminde gerçekleşmiştir. 2007 yılında 5678 sayılı Kanun’la Anayasa’nın 101. maddesinde yapılan ve 2014 yılından itibaren uygulanan Anayasa’ değişikliği uyarınca Cumhurbaşkanı ‘doğrudan halk tarafından seçilir’. Bunun gibi Anayasa’nın 104 maddesinin I ve II. fıkraları uyarınca Cumhurbaşkanının ‘Devletin başı’ olması, ‘Devlet Başkanı sıfatıyla Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil’, ‘Anayasanın uygulanmasını, Devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını temin’ etme görevleri dün olduğu gibi bugün de devam etmektedir.

2007 yılında 5678 sayılı Kanun’la Anayasa’nın 101. maddesinde yapılan ve 2014 yılından itibaren uygulanan Anayasa değişikliği uyarınca Cumhurbaşkanı “doğrudan halk tarafından” seçilmektedir. Bunun gibi Anayasa’nın 104 maddesinin I ve II. fıkraları uyarınca Cumhurbaşkanının “Devletin başı” olması, “Devlet Başkanı sıfatıyla Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil”, “Anayasanın uygulanmasını, Devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını temin” etme görevleri dün olduğu gibi bugün de devam etmektedir.

5- TÜRKİYE CUMHURİYETİNİN CUMHURBAŞKANLARI

101. yılına giren Türkiye Cumhuriyetinde şimdiye değin 12 Cumhurbaşkanı farklı sürelerle görev yapmıştır. Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk 4, İsmet İnönü 4, Celâl Bayar 3, Cemal Gürsel 1, Cevdet Sunay 1, Fahri Korutürk 1 kez TBMM tarafından; Kenan Evren Anayasa ile birlikte halkoylamasıyla 1; Turgut Özal 1, Süleyman Demirel 1, Ahmet Necdet Sezer 1, Abdullah Gül 1 kez TBMM tarafından; Recep Tayyip Erdoğan 3 kez halk tarafından Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

İlk üç Cumhurbaşkanı, aynı zamanda en uzun süre görev yapan Cumhurbaş-kanlarımızdır. Atatürk 15 yıl 13 gün (29 Ekim 1923-10 Kasım 1938), İnönü 11 yıl 6 ay 13 gün (11 Kasım 1938-22 Mayıs 1950), Bayar 10 yıl 6 gün (22 Mayıs 1950-27 Mayıs 1960), Cumhurbaşkanı olarak görev yapmıştır.

27 Mayıs 19960 ve 12 Eylül 1980 darbeleriyle iktidara gelen Gürsel ve Evren, önce ‘Devlet Başkanı’ olarak görev yaptıkları bir ara dönemden sonra Cumhurbaşkanı seçilmiş veya bu sıfatı kazanmıştır. 26 Ekim 1961 günü iki meclisli TBMM Birleşik Toplantısında 4. Cumhurbaşkanı seçilen Gürsel, görevinin 4. yılında rahatsızlanmış, tedavi için gönderildiği ABD’de olumlu bir sonuç alınamamış, koma hâlinde 25 Mart 1966 günü Türkiye’ye getirilmiş, ‘Devlet Başkanlığı görevini ifaya tıbben imkân bulunmadığını’ belirten 26 Mart 1966 tarihli Tıbbî Kurul raporuna göre ‘Cumhurbaşkanlığının boşalması hâlinin oluştuğunu’ belirten Başbakanlık tezkeresi 28 Mart 1966 günü TBMM Birleşik Toplantısında okunmuş ve Cumhurbaşkanı seçimine geçilmesi kararlaştırılmıştır. Böylece Gürsel’in Cumhurbaşkanlığı 4 yıl 5 ay 4 günde sona ermiş; bu olasılık dikkate alınarak partiler arası mutabakatla 14 Mart 1966 günü Cumhurbaşkanı Vekili İbrahim Şevki Atasagun tarafından Anayasa’nın 70. maddesinin I. ve 71. maddesinin II. fıkralarına göre Cumhuriyet Senatosu üyesi seçilen Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay, 28 Mart 1966 günü 5. Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

Cevdet Sunay ve O’ndan sonra gelen 6. ve 7. Cumhurbaşkanları (Fahri Korutürk, Kenan Evren), her biri Anayasa’da öngörülen süreyi tamamlayarak 7 yıl 1 gün görev yapmıştır (Sırasıyla 28 Mart 1966-28 Mart 1973, 6 Nisan 1973-6 Nisan 1980, 9 Kasım 1982-9 Kasım 1989).

31 Ekim 1989 günü Anayasa’nın 102. maddesine göre üçüncü oylamada 8. Cumhurbaşkanı seçilen Turgut Özal, 9 Kasım 1989 günü TBMM önünde ant içerek başladığı görevini bir kalp krizi sonucunda hayatını kaybettiği 17 Nisan 1993 tarihine kadar 3 yıl 5 ay 10 gün sürdürdü.

16 Mayıs 1993 günü Anayasa’nın 102. maddesine göre üçüncü oylamada 9. Cumhurbaşkanı seçilen Süleyman Demirel, aynı gün TBMM önünde ant içerek başladığı görevini 16 Mayıs 2000 tarihine kadar 7 yıl 1 gün sürdürdü.

5 Mayıs 2000 günü Anayasa’nın 102. maddesine göre üçüncü oylamada 10. Cumhurbaşkanı seçilen Anayasa Mahkemesi Başkanı Ahmet Necdet Sezer, 16 Mayıs 2000 günü TBMM önünde ant içerek başladığı görevini toplantı yetersayısı konusundaki tartışmalar nedeniyle halefinin seçilememesi ve 102. maddenin III. fıkrası gereğince TBMM seçimlerinin 22 Temmuz 2007 günü yenilenmesi nedeniyle 28 Ağustos 2007 tarihine kadar 7 yıl 3 ay 15 gün sürdürdü.

28 Ağustos 2007 günü 11. Cumhurbaşkanı seçilen Abdullah Gül, aynı gün TBMM önünde ant içerek başladığı görevini 28 Ağustos 2014 tarihine kadar 7 yıl 1 gün sürdürdü. Gül, TBMM tarafından seçilen son Cumhurbaşkanıdır.

Bundan sonra 12. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, –yukarıda anlatıldığı gibi– 10 Ağustos 2014, 24 Haziran 2018 ve 28 Mayıs 2023 tarihlerinde üç kez doğrudan halk tarafından seçildi ve sırasıyla 28 Ağustos 2014, 9 Temmuz 2018 ve 3 Haziran 2023 günleri TBMM önünde ant içerek başladı. Erdoğan, halk tarafından seçileni ilk Cumhurbaşkanıdır.

6- ANAYASA’NIN 116’NCI MADDESİ

Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın üçüncü kez aday olabilmesi, Anayasa’nın 116. maddesinin I. ve III. fıkraları uyarınca TBMM’nin “üye tamsayısının beşte üç çoğunluğuyla seçimlerin yenilenmesine karar” vermesi koşuluna bağlıdır. 2023 yılında Anayasa’nın açık hükmüne aykırı olarak bu koşul aranmamış, Yüksek Seçim Kurulu Anayasa’nın 79. maddesinde genel ifadelerle, Cumhurbaşkanı Seçimi Kanunu’nun 9 ve 10. maddelerinde adaylar hakkında açıkça öngörülen inceleme görevini yerine getirirken Anayasa’nın 116. maddesi hükümlerini dikkate almamıştır. Bu, seçim sonucunu etkileyen büyük bir hatadır.

2028 veya daha erken bir tarihte yapılacak Cumhurbaşkanı seçiminde Erdoğan’ın adaylığı için bu koşulun aranması, gecikmeli olarak yapılan zorunlu bir uygulama olacaktır. Fakat Meclis’in seçimlerin yenilenmesine karar vermesi durumunda dahi Anayasa ve Cumhurbaşkanı Seçimi Kanunu’nda Erdoğan’ın yeniden adaylığına destek olabilecek bir hüküm yoktur. Böyle bir adaylık, Cumhurbaşkanı seçilmeyi kural olarak “iki defa” ile sınırlamış bir Anayasa’ya aykırı olarak, 116. maddenin dışına çıkılarak “dört defa” seçilme anlamına gelir. Eğer Cumhurbaşkanı Erdoğan “bu seçim son seçimim” derken yürürlükteki Anayasa’nın yetersizliğini, değiştirilmesi gerektiğini ifade etmek istiyorsa, bu ayrıca tartışılacak bir konudur.

7- DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Cumhuriyetle yönetilen bütün ülkelerde aynı kişinin kaç kez ve hangi süre ile Cumhurbaşkanı seçileceğini sınırlayan hükümler vardır. Fazla cömert olmayan bu hükümler, halk yönetimi demek olan Cumhuriyetin zamanla seçilmiş padişahlık veya krallığa dönüşmesini, siyasî iktidarın aynı kişi elinde güç birikimiyle kötüye kullanılmasını önlemek için konmuştur. Türkiye’de tek parti döneminde sadece 1 Cumhurbaşkanı (Atatürk) 4 kez, 1 Cumhurbaşkanı (İnönü) 3 kez; 1945’te çok partili hayata geçildikten sonra 1 Cumhurbaşkanı (İnönü) 1 kez, 1 Cumhurbaşkanı (Bayar) 3 kez, 1921 Teşkilâtı Esasiye Kanunu’nun Cumhuriyeti ilân eden 29.10.1923 tarih ve 364 sayılı Kanun’la değişik 10. maddesi ile 1924 Teşkilâtı Esasiye Kanunu/1945 Türkçeleştirmesiyle Anayasa’nın 31 ve 34. maddelerine göre TBMM Genel Kurulunca kendi üyeleri arasından bir seçim dönemi için seçilmişlerdir. Seçim dönemi dışında bir sınırlama yoktu.

Seçilme sayısı ve süresi ile ilgili sınırlamalar, 1961 ve 1982 Anayasaları ile getirilmiştir (AY 1961 m. 95/I-II; AY 1982 m. 101/I, III (İlk metin), 101/I-II (Yürürlükteki metin). Anayasa’nın yürürlükteki 101. maddesinin II. fıkrası ile 116. maddesinin I ve III. fıkraları, bu bağlamda birbirini tamamlayan dengeli hükümlerdir. Bu hükümlerin tam olarak uygulanmasını sağlamak, Yüksek Seçim Kurulu’nun görevidir. Demokratik rejimin sağlıklı işleyişi, seçimlerde ve halkoylamalarında vatandaşların verdikleri oyların Cumhuriyetin anlamına uygun bir değer ifade etmesine bağlıdır.

__________________________
1 Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın bu konuşması ille ilgili gazete haberleri için bk. Milliyet, 9.3.2024, s. 10 “Yasaya göre bu seçim benim için final” (DHA); Sözcü, 9.3.2024, s. 4 “31 Mart seçimleri benim son seçimim” (AA).
2 TBMM Başkanvekili Bekir Bozdağ’ın değerlendirmesi için bk. Sözcü, 11.3.2024, s. 5 “Bekir Bozdağ, Erdoğan’ın üçüncü kez adaylığının yolunu gösterdi”.
3 Adalet Bakanı Yılmaz Tunç ‘un görüşü için bk. Milliyet, 13.3.2024, s. 12 “Erdoğan’ın adaylığı mümkün”.
4 Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın ilk iki seçilişi ile ilgili olarak bk. Hikmet Sami Türk, Türkiye’nin Hukuk ve Siyaset Gündemi, Ankara 2023 (Yetkin Yayınları), s. 496.
5 Yüksek Seçim Kurulu’nun 28 Mayıs 2023 günü yapılan Cumhurbaşkanı seçimi ikinci oylaması sonucunun tespit ve ilânına ilişkin 1.6.2023 tarih ve K. 2023/1269 sayılı Kararı ve ekindeki “D) Yurt içi, yurt dışı ve gümrük sandıkları seçim sonucu” için bk. T. C. Resmî Gazete, 1.6.2023, S. 32208 (Mük.), s. 1-3, 7.
6 10 Mart 2023 tarih ve 2023/121 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı için bk. T. C. Resmî Gazete, 10.32023, S. 32128 (1. Mük), s. 1.
7 Yüksek Seçim Kurulu’nun 10/03/2023 tarih ve 2023/90 sayılı Kararı için bk. T. C. Resmî Gazete, 10.32023, S. 32128 (1. Mük), s. 1. T. C. Resmî Gazete, 10.32023, S. 32128 (1. Mük), s. 1. S. 1-3.