Akaryakıt fiyatlarına yapılan zamlar sonrası başlayan protestolar ile yangın yerine dönen Kazakistan'da hükümet istifa etti, OHAL ilan edildi. Peki tüm dünyanın gözünü çevirdiği Kazakistan'da protestoların ateşi fitilleyen ne oldu? Protestocular ne istiyor? Kazakistan dünya için ne ifade ediyor?
KARAR | ÇEVİRİ
Kazakistan'da binlerce kızgın protestocu otokrosiyle yönetilen ülkeyi sarsan ve on yıllardan bu yana görülen en büyük kriz nedeniyle günlerdir sokaklardaydı. The New York Times'dan Dan Bilefsky, Kazakistan'daki süreci perde arkalarıyla beraber inceledi.
Olaylar, Cumhurbaşkanı Tokayev için büyük bir meydan okuma olma özelliğinin yanı sıra Rusya ve ABD'nin Kazakistan üzerinde nüfuz kurmak için rekabet ettiği hali hazırda değişken olan ülkeyi istikrarsızlaştırıyor.
Çarşamba günü yayınlanan video gösteriyor ki insanlar en büyük şehir olan Almatı'daki ana hükümet binasını bastı, protestocular polis araçlarını ve ayrıca iktidardaki Nur Otan partisinin bölge şubesini ateşe verdi.
Kazak hükümetini Rusya liderliğindeki bir askeri ittifaktan yardım aramaya mecbur bırakan protestolar, polisin perşembe günü düzinelerce göstericinin öldürüldüğünü söylemesiyle şiddetli bir hal aldı.
Artan akaryakıt fiyatlarına duyulan öfkeyle ateşlenen protestolar daha önemli ve yakıcı bir şeye doğru yoğunlaştı.Bu da boğucu otoriter hükümetle ilgili yaygın hoşnutsuzluk ve zenginliğin küçük bir siyasi ve ekonomik seçkinler içinde toplanmasına yol açan yaygın yozlaşmanın keskin eleştirisi.
PROTESTOLARA NE YOL AÇTI?
Kazak hükümeti ilk olarak birçok Kazak'ın arabalarına güç sağlamak için kullandığı düşük krabonlu bir yakıt olan LPG tavan fiyatı kaldırdığında öfke yayılmaya başladı. Ancak protestoların, sosyal ve ekonomik eşitsizliklere, şiddetli bir pandeminin beraberinde getirdiği öfke ve gerçek demokrasi eksikliği de dahil olmak üzere daha derin kökleri var. Birçok insan çok daha az kazansa da, hükümetin istatistiklerine göre Kazakistan'daki ortalama maaş ayda 570 dolara denk geliyor.
PROTESTOCULAR NE İSTİYOR?
Protestoların gittikçe yoğunlaşmasıyla göstericilerin talepleri, daha düşük akaryakıt fiyatları talep etmenin ötesine geçerek geniş bir siyasi liberalleşmeyi de kapsayacak şekilde genişledi. Aradıkları değişiklikler arasında, mevcut cumhurbaşkanlığı atama sistemi yerine Kazakistan'ın bölgesel liderlerinin doğrudan seçilmesi yer alıyor.
Kısacası, 1991'de Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazanmasından bu yana ülkeyi ciddi bir muhalefet olmaksızın yöneten siyasi güçlerin devrilmesini talep ediyorlar.
KAZAKİSTAN'DAKİ HUZURSUZLUK BÖLGE VE DÜNYA İÇİN NEDEN ÖNEMLİ?
Sadece 19 milyon nüfusu olmasına rağmen Rusya ve Çin arasında sıkışmış olan Kazakistan, tüm Batı Avrupa'dan daha büyük, dünyanın en büyük kara ülkesi. Son protestolar önemli, çünkü ülke şimdiye kadar istikrarsız bir bölgede siyasi ve ekonomik istikrarın bir ayağı olarak görülüyordu. Her ne kadar bu istikrar, muhalifleri bastıran baskıcı bir hükümetin pahasına gelmiş olsa bile.
Kazakistan'daki protestolar, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in Kazakistan'ı Rusya'nın etki alanın bir parçası olarak görmesi nedeniyle ve Rusya ile aynı hizada olduğu için de önemli. Kremlin için olaylar, komşu bir ülkedeki otokratik güce başka bir olası meydan okumayı temsil ediyor. Bu, 2014'te Ukrayna'da ve 2020'de Beyaz Rusya'da düzenlenen demokrasi yanlısı protestoların ardından, Kremlin ile uyumlu otoriter bir ülkeye karşı üçüncü ayaklanma.
Eski Sovyetler Birliği ülkeleri de protestoları yakından takip ediyor ve Kazakistan'daki olaylar başka yerlerdeki muhalefet güçlerini harekete geçirmede yardımcı güç olabilir.
Exxon Mobil ve Chevron'un bu ay olayların başladığı bölge olan batı Kazakistan'a on milyarlarca dolar yatırım yapmasıyla birlikte, Amerika'nın enerji endişeleri için önemli bir ülke haline gelen Kazakistan, Amerika Birleşik Devletleri için de önemli.
Moskova ile yakın bağları olmasına rağmen, birbirini takip eden Kazak hükümetleri, petrol yatırımlarının Rus etkisine karşı bir denge ağırlığı olarak görülmesiyle ABD ile yakın bağlarını sürdürdüler. ABD hükümeti, Kazakistan'daki Sovyet sonrası otoriterliği Rusya ve Beyaz Rusya'dakinden daha az eleştiriyor.
HÜKÜMET PROTESTOLARA NASIL YANIT VERDİ?
Hükümet, olağanüstü hal ilan ederek ve Facebook, WhatsApp, Telegram ve ilk kez Çin uygulaması WeChat dahil olmak üzere sosyal ağ sitelerini ve sohbet uygulamalarını engelleyerek gösterileri bastırmaya çalıştı. İzinsiz halk protestoları zaten yasa dışıydı. Ayrıca, göstericilerin birkaç talebini kabul ederek kabineyi görevden aldı ve yeni seçimlerle sonuçlanacak olan parlamentonun olası feshedileceğini duyurdu. Ancak hamleleri şimdiye kadar hoşnutsuzluğu bastırmada başarısız oldu.
ÜLKEDEKİ ANA SİYASİ AKTÖRLER KİMLER?
Üç yıldan kısa bir süre önce, şimdi 81 yaşında olan Kazakistan cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev istifa etti. Eski bir çelik işçisi ve Komünist Parti lideri olan Nazarbayev, Kazakistan'ın hala Sovyetler Birliği'nin bir parçası olduğu 1989'da Kazakistan'da iktidara geldi. İktidarı sırasında, ülkenin petrol rezervlerini geliştirmek için yabancı enerji şirketlerinden muazzam yatırımlar çekti ve bu tahminen 30 milyar varil ile tüm eski Sovyet cumhuriyetlerinin en büyükleri arasında yer aldı.
Nursultan Nazarbayev
Orta Asya'da Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra ülkesini bağımsızlığa yönlendiren ve hala hayatta olan son cumhurbaşkanı, 2019'da iktidarı parlamentonun üst kanadının başkanı ve eski bir başbakan ve dışişleri bakanı olan Tokayev'e devretti.
Tokayev, yakın zamana kadar hatırı sayılır bir güce sahip olduğu düşünülen, “Ulusun Lideri” unvanına sahip olan ve ülkenin Güvenlik Konseyi başkanı olarak görev yapan Bay Nazarbayev'in özenle seçilmiş halefi olarak biliniyor. Ancak isyan, onun egemenliğinden kesin bir kopuş olabilir.
Yeni başkan, sadık olmasına rağmen yine de kendisine daha güçlü bir rol biçmeye çalışıyor. Analistler, bunun da Kazakistan bürokrasisini ve seçkinlerini şaşırttığını ve hükümetin protestocuların taleplerine yavaş tepki vermesine katkıda bulunduğunu söylüyor.
Kasım Cömert Tokayev
KAZAKİSTAN BİR DEMOKRASİ MİDİR?
Nazarbayev, otuz yıllık iktidarı boyunca, her seferinde neredeyse yüzde 100 oyla seçimleri kazandı ve genellikle siyasi muhalifleri veya kendisini eleştiren gazetecileri hapse attı. Kazakistan, Haziran 2019'da Tokayev'i seçti ancak seçimler yüzlerce göstericinin gözaltına alınmasıyla gölgelenmişti.
Seçim, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'ndan gözlemciler tarafından kınandı. Sonuç ve o sırada barışçıl protestoculara karşı polisin sert müdahalesi, ülkenin kıdemli lideri cumhurbaşkanlığından vazgeçerken, uzun yönetimi sırasında kurduğu sistemin sıkıca yerinde kaldığını gösterdi.
İktidara geldiğinden beri, Tokayev selefi ve akıl hocasından biraz daha yumuşak bir imaj yaratmaya çalıştı. Ancak insan hakları savunucuları, selefi tarafından inşa edilen otokratik yapının dayanıklılığını kanıtladığını söylüyor.
