Geçen hafta sıkmak kelimesinin ilk iki sesinin sonuna gelen seslerle “sı” kökünün nerelere gidebildiğini yoklamak için ağırlıklı olarak Yaşar Çağbayır’ın sözlüğünden ve Tarama Sözlüğünden istifade etmiş, kullandığımız ve vaktinde kullandığımız bir kısım kelimelerimizi sıralamıştım. Bu sıraladığımız kelimelerin hepsini tekrar buraya sıralamayayım ama “sı-” kökünden sonra hangi sesler gelebilmiş kelimeye onu sıralayayım: ğ, k, n, r, y, z, b, ç, d, m, p, s, t, v seslerinin geldiğini gördük. Kendisinden en az kelime türeyen sesimiz ise “s” sesi. Aklınıza hemen gelebilecek olan sıska kelimesinin Arapça olduğunu görüyoruz.
Bazı kelime köklerimiz ilginç ve insanı hayrete düşürücü bir şekilde çok az sesi yanına alabilirken bazı kelime köklerimiz onlarca sesi alabiliyor. “Sı-” kökünün 14 sesi yanına aldığını görüyoruz. Bilmediğimiz, unutulmuş kelimelerimiz var mıdır bilemiyorum ama Yaşar Çağbayır’ın 300 bin kelimelik Orhun Yazıtlarından Günümüze Türkiye Türkçesinin Söz Varlığı üst başlığını taşıyan Büyük Türkçe Sözlüğü bu konuda mevcut kelimelerimizin büyük çoğunluğunu, belki de yüzde 95’ini görebileceğimiz bir sözlük.
Tabii kelime kökünün sonuna bir sesin geliyor olması, bize o sesin kelimeyi nereye taşıdığını görme imkanını da verebilmekte. Ama bunu yakalamak zihnimiz için sadece o sese ve anlamına bakarak değil, kökün sonuna gelen diğer seslerle oluşan diğer aynı kökten kelimeler arasındaki anlam farklarına bakarak biraz daha mümkün. Yani karşılaştırmalı olarak bakabildiğimizde o anlam farklarını ve sesin kelimeye kattığı yeni anlam hareketliliğini görebilmiş oluyoruz.
Şimdi işin bu teorik, soğuk ve soyut tarafını bir somun somutluğuna ve sıcaklığına taşımaya çalışayım:
Sıkmak ile sığmak arasında bir ilişki bir yakınlık var mı? Elbette var, İnsanlar biraz sıkışırlarsa bulundukları yere sığarlar. Ama sıkıştığında fazla sıkılıyorsa orada problem doğar. Bedeni sığıyorsa bile ruhu sığmadığı için bedeninin de sığmadığını hissedecektir. Ben mesela Kemalist, Batıcı bir toplum düzenine sığmayan biriyim. Bedenim hayli hayli sığıyor, ruhum asla. Toplumumuzun da Kemalist bir toplum olduğunu düşünmüyorum zaten. Toplumun da kendisine giydirilmek istenen bu elbiseye sığmadığını düşünüyorum. Sığmak kelimesi ile daha birçok cümle kurabiliriz ama Kemalist okurları fazla sıkmamak için (kendileri sıkmaya hiç gelmezler çünkü) “sı-” kökünden diğer kelimelerimize sıra gelsin.
Sığmak ve sıkmak ile irtibatlı başka kelimemiz var mı “sı-” kökünden? Sınmak kelimesini düşünebiliriz. Bir yere sınmayı sığınmak olarak anlayabiliriz. Küçülmek, denemek, usanmak, içine kapanmak gibi anlamlara gelen “sınmak”ta kırmak anlamı da bulunuyor. Sırp Sındığı savaşı Sırp askerlerinin kırıldığı, öldürüldüğü bir savaş olduğu için sındık kelimesi ile isimlendirilmiş. Burada sınmanın kökünü kurutmak anlamında kullanıldığını da düşünebiliriz. Arif Nazım’ın “Sındırın tüfengi yıkın duvarı” mısraı ile başlayan bir şarkısı vardı 90’lı yıllarda. Tüfeği kırmak kast ediliyor orada. Sınıkçı ise kırıkçı çıkıkçılar için kırıkçı anlamında kullanılan bir kelimemiz. “Sımak” ve “sınmak” kelimesinde kırmak anlamı olduğunu “sınav” kelimesini irdelerken de ifade etmiştik. Sırt ve sırıtmak kelimesinde sıralanmışlıkla ilgili bir anlamı hissedebilirken sınır ve sızma kelimeleri arasında da bir bağ olduğunu görmemiz zor olmayabilir. En azından hatırımıza sınırdan sızma çalışmalarında bulunan bir kısım kaçak ve mültecileri hatırımıza getirelim.
Sıtkınız sıyrılmadan sıyırmak kelimesinin sıvamak ile ve sıvışmak ile irtibatını kurabiliriz. “Sıtkınız” derken kullandığım “sıtk” kelimesi Arapça sadık ve sıddık kelimesi ile aynı kökten bir kelime. Sıvamanın sıçramak ile yakınlığını ben söyleyeyim; sıçramanın “-ra” almamış halinin sıvama ile kullanıldığı deyimi de siz hatırlayın. Elbette sıyırmak, sıvamak, sıvı, sıçmak, sıçramak bir birileri ile aynı kelimeler değiller. Ses değiştikçe aralarında ufak veya büyük, değişen sesin gücüne göre anlam değişmeleri olmak durumunda.
