Geçen hafta “Çağrılmayan Yakup”la ilgili yazmıştım. Bu hafta Nikolay Gogol’un “Palto”sunu (Bir Delinin Hatıra Defteri, Çev. Nisan Aygün, Kaldırım Yay., 2018) okuduktan sonra “İşte bir Yakup daha!” dedim. Kimi yönlerden birbirine benziyorlar. Toplum ikisine de değer vermiyor, varlıklarına karşı lakayt. Meselâ Yakup, adıyla çağrılmayan, biletçinin bile bilet kesmek istemediği biriydi. Gogol’un “Palto”sundaki Akaki de öyle, sanki doğuştan 7. dereceden bir memur gibi. Çalıştığı dairede onu kimse saymıyor, Akaki’ye havada uçan bir sinek kadar dahi önem vermiyorlar (s. 145). Horlanmak, itilmek, dışlanmak itibarıyla birbirlerine benziyorlar ama Akaki karikatürize bir kahraman. “Palto”da hicivle beraber ironik bir dil var. “Çağrılmayan Yakup”ta ise uyumsuzluğun ortaya çıkardığı ruhsal bunaltı öne çıkıyor.
Akaki, ne kadar itilse, kendisine değer verilmese de bundan dolayı bir tepki göstermez, bir sıkıntı duymaz. Dairedeki herkesin eğlence kaynağı, alay konusudur. İtilmeyi, değersizliği öyle kanıksamıştır ki, bir memur ezikliği içinde, kimin, niye getirdiğine bakmaksızın masasına atılan evrakı alır, harıl harıl çalışır. Yapılan el şakalarına rağmen tüm dikkati önündeki evraktadır. Dünyada tek bildiği şey işidir, önündeki evrakları kopya etmek ve yazmak tek mutluluğudur. Özel hayatı yok! O kadar tekdüze, zavallı ve saf!.. Ama hayatından memnun ve mutlu…
Dünyada tek mutluluğu işi olan bu safdil adamın tekdüze ve basit hayatını bir gün diktirdiği bir palto altüst ediverir. Ah bu palto, ah bu göz alıcı nesneler!.. Adem’le Havva’nın cennetten kovulup, dünya denen cehenneme düşmesine ve mutsuz olmasına da bir ‘yasak meyve’ sebep olmadı mı?.. Akaki’nin hayatını altüst eden palto da böyle bir şey! Herkesi yoldan çıkarıyor, kendine ram ediyor… İnsan ilişkilerini, toplumsal değerini dahi değiştiriyor.
Uzun süreden beri, Dostoyevski’ye atfedilen “Hepimiz Gogol’un paltosundan çıktık” cümlesindeki ‘palto’yu, daha doğrusu bu öyküdeki palto simgesini bir türlü tam olarak açıklayamıyordum. Muhkem ve örtüktü…
Paltoyla simgeleneni anlayabilmek için tüm dikkatimi, ortaya çıkışından sonra meydana getirdiği değişikliklere verdim. Ne varsa bu paltoda, ortaya çıkışıyla hem sahibi Akaki’de hem de diğer memurların davranışlarında önemli değişiklikler yaratmıştı. Nesne, nelere kadir ya Rabbi! Sırtına dokunduğu kişinin ayaklarını yerden kesiveriyor. Tanpınar’ın “Saatleri Ayarlama Enstitüsü”nde bir akşam lokantada bir devletlûnün eli Hayri İrdal’ın omzuna dokunduğunda onu nasıl uçurduysa, Akaki de yeni paltosunu sırtına geçirince ayakları yerden kesilir. Daha dikilme sürecinde diriliyor adeta o zavallı adam; “daha kararlı hareket” ediyor, “yüzündeki sünepelik” kayboluyor, gözleri parlıyor., önündeki yazıda hatalar yapmaya başlıyor. Ah bu palto, bu yasak meyve insanın gönlüne bir kere düşmeye görsün!.. Yakaya samur mu koydursa acaba, kumaş ne renk olsun, kaçtan, nereden alınsın! Palto bir virüs, insan zayıf bir mahluk. Palto, sadece sahibinde değişiklik yaratmıyor, memurların Akaki’ye davranışları da değişiyor. Akşamki çay partisinde paltonun çevresini sarıyor, ona büyük ilgi, saygı gösteriyorlar.
“Ye Kürküm Ye” diye bir Nasrettin Hoca fıkrası var ya! İtibar insana değil, paltoya, nesneye! Palto aracılığıyla insandaki bu zaafı, o ikiyüzlülüğü hicvediyor Gogol. Ee palto bu! Vefasız, insana yâr olmaz ki. Bir gece, âşığını yüzüstü bırakıp hırsızlara kaçıveriyor. Zavallı âşık, zavallı Akakiyeviç! Hayatı bundan sonra perişan olur. Gogol zaman zaman Rusya’daki bürokrasiyi, statü düşkünlüğünü de yerden yere vurmakta.
Bir palto, birkaç apolet, zavallı insanı ezer geçer! Gogol öfkelidir, hırsla güler, ama öykünün sonunda soylu hayali bir eşkıya ile o iki yüzlü zümreden hıncını almaktan da geri durmaz. Dünyanın çivisini çıkaran o ‘palto’ değil mi?..
