Ekonomi yönetiminde uzun süredir izlenen politikaların en vahim yan etkilerinden biri de sosyal güvenlik sisteminde yaşanıyor. SGK hem çalışan sayısındaki artış hızının yavaşlaması hem de emekli sayısındaki yükselişle rekor açık verdi. ‘Bütçenin iki yakasını bir araya getirip’ sistemin çöküşünü önlemek için devlet kasasından aktarılan para son 25 yılda beş kat arttı.
Sosyal güvenlik sisteminde alarm zilleri... Pandemi etkisiyle ekonominin kaynak bulmakta zorlandığı süreçte SGK’nın bütçe açığı katlanıyor. Yılın ilk 11 ayında kuruma devlet hazinesinden yapılan transfer, 231 milyar liraya ulaştı.
Bu rakamın, vergi gelirlerinin yüzde 30.6’sına denk gelmesi tablonun düşündürücü boyutunu ortaya koydu. Yapılan ek ödemenin milli gelire oranı da 1995’ten bugüne yaklaşık beş kat artış gösterdi.
PRİM ÖDEYEN AZALDI EMEKLİ MAAŞI ALAN ARTTI
Dikkat çeken açığın oluşmasında, ekonomi yönetimindeki hatalı politikaların yanı sıra çalışan ve emekli sayısındaki değişim de etkili oldu. Ekonomik daralma sonucu çalışanlar azalınca prim ödemeleri düştü.
Emekli tarafında ise tam tersi bir denge oluştu. Son beş yılda prim ödeyenlerin sayısı yalnızca 1.2 milyon kişi yükselirken emekli maaşı alanlar 1.9 milyon arttı. Her yıl katlanan açık, izlenen politikalarda dönüşümün gerekliliğini gösterdi.
SGK'DA REKOR AÇIK
Türkiye’de sosyal güvenlik sistemi bir taraftan çalışan sayısındaki artışın durması, diğer yandan emekli sayısındaki artışla beraber rekor açık vermeye devam ediyor. 1995 yılında vergi gelirlerinin yüzde 10,0 seviyesine ulaşan sigortalıların bütçe açığı, 2020 yılında yüzde 30’a ulaştı. Bütçeden sosyal güvenlik kurumlarına yapılan transferin GSYH oranı da 1995 yılında yüzde 1,01 seviyesindeyken 2020 yılında yüzde 5,0’e yaklaşmış oldu.
Türkiye, sosyal güvenlik sisteminde açık oranı hızla artan bir ülke. Özellikle 1991 sonrası uygulamaya alınan erken emeklilik sistemi ile başlayan açık, gün geçtikçe artmaya devam ediyor. Hem çalışan ve bu sayede prim ödeyen sayısının yeterince artmaması, hem de emekli sayısındaki hızlı artış ülkemizde sosyal güvenlik sistemini adeta çökertme noktasına getirdi.
1995 yılında vergi gelirlerinin yüzde 10’u ve GSYH’nın yüzde 1,01’i seviyesinde olan sosyal güvenlik açığı 2020 yılında çok daha yüksek seviyelere ulaştı. Yılın ilk 11 ayında SGK’ya yapılan bütçe transferi 231 milyar liraya ulaşırken, bu açık transferi vergi gelirlerinin yüzde 30,6’sına karşılık geliyor.
Aynı zamanda SGK açık transferi de 2017 yılında GSYH’nın yüzde 4,27’si seviyesine ulaşırken, bu tutarın 2020 yılında yüzde 5,0’lere ulaşması bekleniyor. Sosyal güvenlik sistemi iki temel noktadan etkileniyor. İlk olarak kayıtlı çalışan sayısı, yani prim ödeyenlerin sayısındaki artış.
2015 yılında 19 milyon 217 bin kişi ortalama prim ödemesinde bulunurken, bu sayı 2020 yılı ilk 11 ayında ortalama 20 milyon 441 bişn kişiye ancak yükselebildi. Son 5 yılda SGK primi ödeyenlerin sayısında sadece 1 milyon 223 bin kişilik artış yaşanırken, emekli aylığı tarafında durum çok daha farklı. 2015 yılında emekli maaşı alanların sayısı 11 milyon 755 bin kişi iken bu sayı Kasım 2020 yılında 13 milyon 254 bin kişiye yükseldi.
Yani son beş yılda prim ödeyenlerin sayısı 1,2 milyon kişi artış gösterirken, emekli maaşı alanların sayısı 1,9 milyon artış gösterdi. Gelirin görece azaldığı ama giderin arttığı bu dönemde SGK’ya yapılan bütçe transferleri de yaklaşık olarak yüzde 5,0’e ulaşmış oldu.
EKONOMİ DURUNCA AÇIK BÜYÜYOR
Sosyal Güvenlik Kurumu-SGK aslında çalışanlardan elde ettiği primlerle emeklilerin maaş giderlerini ve kapsamda yer alan vatandaşların sağlık giderlerini gerçekleştirmektedir. Ekonominin durgunluğa girdiği yıllarda emekli sayısı artmaya devam ederken, çalışan sayısındaki azalış veya durağanlık toplanan prim gelirlerini düşürmektedir.
Örneğin 2009 yılında yaşanan küresel krizle beraber SGK açığı artmış ve bütçeden ödenen açık finansmanı 35 milyar liradan bir anda 52,6 milyar liraya yükselmiştir. GSYH tutarındaki gerilemeyle beraber SGK’ya aktarılan bütçe kaynağı yüzde 3,52 seviyesinden hemen yüzde 5,26’ya yükselmiştir. Son 5 yılda SGK kapsamında çalışan sayısının beklenenin altında kalması ile SGK açığı hızla artmış ve 2015 yılında 79 milyar liradan 2020 yılı ilk 11 ayında 231 milyar liraya yükselmiştir.
SGK’ya bütçeden yapılan transfer ödemesi 2019 yılında da 196,8 milyar lira seviyesindeydi. Bu tutar ise toplanan vergi gelirlerinin yüzde 29,2’sine karşılık geliyordu. Nitekim 2020 yılında SGK’ya yapılan bütçe transferinin vergi gelirlerine oranı da yüzde 30,6’ya ulaşmış oldu.
BÜTÇEDEN TRANSFER REKORU
Yaklaşık 25 yıl önce, yani 1995 yılında üç emeklilik kurumu vardı. Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK); Esnaf emeklilik sistemi Bağ-Kur ve memur emeklilik sistemi Emekli Sandığı. Bu üç kurumun toplam açığı ise 108 milyon liraydı. 1996 yılında bu açık 335 milyon liraya yükselirken, 1997 yılında 760 milyon liraya çıktı. 1998 yılında üç emeklilik kurumunun toplam açığı 1.4 milyar liraya ulaşırken, bu tutar 1999 yılında 2,75 milyar liraya ulaştı.
Sosyal güvenlik sistemine bütçeden yapılan transfer ödemelerinin bütçenin vergi gelirlerine oranına baktığımızda tablo oldukça önemli. 1995 yılında ülkede toplanan vergi gelirlerinin yüzde 10’u sosyal güvenlik açığına giderken bu oran 1996 yılında yüzde 14,9’a ve 1997 yılında da yüzde 16,0’ya yükseldi. 1999 yılında vergi gelirlerinin yüzde 18,6’sı sosyal güvenlik açığına giderken son yıllarda bu oranın yüzde 25’lerden yüzde 30’a çıktığı görülüyor.
2020 yılının ilk 11 ayında ülkemizde toplanan 755 milyar lira vergi gelirine karşılık sosyal güvenlik sistemine bütçeden aktarılan kaynağın 231 milyar liraya ulaştığı görülmektedir. Bu tutar vergi gelirlerinin yüzde 30,6’sı ederken, 2019 yılında bu oran yüzde 25,2 seviyesindeydi.
Kısaca 90’lı yıllarda çok daha az orana sahip vergi geliri olmasına rağmen bu vergi gelirlerinin de yüzde 15’i emeklilik sistemi açığına aktarılıyordu. Oysa yeni vergi zamları ve yeni vergilerle hızla artan vergi gelirlerine rağmen sosyal güvenlik açığının oranı da yüzde 25-30 bandına oturmuş oldu.
