12 Eylül 1980’i gösterirken, demokrasimize darbe vuruldu. Emir-komuta zinciri tarafından gerçekleştirilen darbe ile Türkiye 3’ncü kez askerî darbe ile tanıştı. 12 Eylül 1980 darbesinin mimarları, ‘Asmayalım da besleyelim mi?’ diyerek yüzlerce vatandaşı idam etti. İşte detaylar…
Bugün o dönemin Genelkurmay Başkanı Kenan Evren ve beraberindeki darbeciler tarafından gerçekleştirilen 12 Eylül 1980 darbesinin ardından 39 yıl geçti. Kitap yazmak suç sayıldı, işkenceden ölümler kanıtlandı, yüzlerce vatandaşımız idam edildi. İşte 12 Eylül darbesine dair tüm gelişmeler…
12 EYLÜL’DE NE OLDU?
12 Eylül sabahı TRT Radyosunda çalan İstiklal Marşı'nın ardından Harbiye Marşı ve o dönem Genelkurmay Başkanı olan Orgeneral Kenan Evren imzalı Milli Güvenlik Konseyi ‘bir numaralı’ bildirisinin okunmasıyla 1980 darbesi resmen duyuruldu.
DARBENİN HAZIRLIKLARI HAZİRAN 1980’DEN İTİBAREN YAPILDI
12 Eylül çukuruna giden dönemin temelleri Haziran 1980'den itibaren Genelkurmay Başkanlığı Karârgahı'nda atıldı. Kod ismi ‘Bayrak Harekâtı’ olarak bilinen darbe planının uygulanması için ordu komutanlarına 11 Temmuz saat 04.00'te ‘harekete geçin’ emri verildi.
DARBECİLER PLANI ERTELEDİ
2 Temmuz 1980’de dönemin Başbakanı Süleyman Demirel hükümetinin güvenoyu almasıyla birlikte darbeciler bu planı bir süre erteleme kararı aldı. Söz konusu plan, 12 Eylül’de aynı isimle sabaha karşı masaya konuldu ve darbeciler ülke yönetimine el koydu.
DARBEYİ KİM YAPTI?
27 Mayıs 1960 darbesi ve 12 Mart 1971 muhtırasının ardından 12 Eylül darbesiyle birlikte Türkiye maalesef 3’ncü kez darbeyle tanıştı. Kenan Evren, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun ve Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer’den oluşan Milli Güvenlik Konseyi, bütün yetkileri ele geçirdi.
ANAYASA ORTADAN KALKTI, MECLİS LAĞVEDİLDİ
Anayasayı ortadan kaldırma kararı alan darbeciler, arkasından Meclis’i de lağvederek antidemokratik faaliyetlerini sürdürdü. Türkiye genelinde sıkıyönetim ilan edilir edilmez darbeciler, sivil toplum kuruluşlarını hedef aldı, Çocuk Esirgeme Kurumu, Türk Hava Kurumu ve Kızılay hâricindeki dernekler faaliyetlerini durdurmak zorunda kaldı.
SİYASİ PARTİLER KAPATILDI
Siyasi partileri de kapatan darbeciler, Alparslan Türkeş ile Necmettin Erbakan’ı Uzunada'ya, Bülent Ecevit ile Süleyman Demirel’i Hamzakoy'a sürgün ederek, siyasi yasaklar getirdi.
‘ASMAYALIM DA BESLEYELİM Mİ?’
Türkiye’nin demokrasisine kapkara bir leke süren darbeciler, acısı yıllarca hafızalardan kazınmayacak idam kararlarına imza attı. Darbenin ardından 9 Ekim 1980’de sol görüşlü Necdet Adalı, ardından ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. Darbe öncesinde bir askeri inzibat erini öldürdüğü için cezaevinde olan 17 yaşındaki Erdal Eren, 19 Mart 1980'de idam edildi. Darbeci Evren'in 17 yaşında astırdığı Eren için söylediği ‘Asmayalım da besleyelim mi?’ sözü ise hiçbir zaman unutulmadı.
650 BİN KİŞİ GÖZALTINA ALINDI, 7 BİNDEN FAZLA İDAM CEZASI İSTENDİ
Kanlı uygulamaların yanında demokrasinin askıya alındığı dönemlerde 650 bin kişi gözaltına alındı, 210 bin dava açılırken, 230 bin kişi yargılandı, 7 binden fazla kişi için idam cezası talep edildi. 517 kişinin ‘ölüm cezasına’ çarptırıldığı dönemlerde, 50 kişi idama mahkûm edildi.
14 BİN KİŞİ VATANDAŞLIKTAN ÇIKARILDI
14 bin kişi Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarıldı, 100 bin kişi ‘örgüt üyesi olma’ suçundan yargılanırken, 30 bin kişi de ‘sakıncalı’ olduğu gerekçesiyle işlerinden edildi.
DİĞER GELİŞMELER İÇİN TIKLAYIN
FİLMLER YASAKLANDI, ÜNİVERSİTE GÖREVLİLERİNİN İŞİNE SON VERİLDİ
Kültür ve sanat hayatına da darbe vurulan bu dönemde, hemen hemen bin film yine sakıncalı gerekçesiyle yasaklandı, 4 bine yakın öğretmen ve yüzlerce üniversite görevlisinin işine son verildi. Gazeteciler için de binlerce yıla varan hapis cezaları talep edildi.
1982 ANAYASASI REFERANDUMDA YÜZDE 92 EVET OYU ALDI
Sözde Milli Güvenlik Konseyi üyesi darbeci generallerin belirlediği Danışma Meclisinin hazırladığı anayasa, 1982 yılında ‘güdümlü’ referandumla yüzde 92'lik ‘evet’ oyu alırken, darbenin mimarı Kenan Evren ve diğer darbecilerin ömür boyu yargılanmasını engelleyen ‘geçici 15’nci madde’ de darbe anayasasına eklendi.
DARBECİLER YARGILANDI
12 Eylül 2010'daki referandumla, geçici 15'nci madde kaldırıldı. Hayatta olan Kenan Evren ile eski Hava Kuvvetleri Komutanı Tahsin Şahinkaya hakkında soruşturma başlatıldı. 10 Ocak 2012'de Türkiye tarihinde ilk kez bir darbenin sorumluları yargı önüne çıkarıldı. Mahkeme, 18 Haziran 2014'te Evren ve Şahinkaya'yı, ''1980'de de cebren "anayasayı tağyir, tebdil veya ilgaya ve bu kanun ile teşekkül eden TBMM'yi ıskat ve cebren men", 1979'da verdikleri muhtırayla "anayasa ve TBMM'yi ortadan kaldırmaya ve görevini yapmasını engellemeye teşebbüs" suçlarından ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına çarptırdı.
Mahkeme, takdiri indirimle cezayı müebbet hapse çevirirken, iki darbeci hakkında askerî rütbelerinin sökülmesi kararı verildi. Ancak sanık avukatları, kararı temyiz ederken, dosya Yargıtay'dayken Evren, 10 Mayıs 2015 yılında 98 yaşında, Şahinkaya da 9 Temmuz 2015 yılında 90 yaşında öldü.
Yargıtay 16'ncı Ceza Dairesinin sanıklar hakkında verilen hükmü usul yönünden bozmasının ardından 12 Mayıs 2019'da yeniden yargılama yapan Ankara 10'uncu Ağır Ceza Mahkemesi, bu kez Evren ile Şahinkaya hakkında "kamu davasının ortadan kaldırılmasına" karar verdi.
Ayrıca Evren ve Şahinkaya'nın malvarlıklarına el konulması ve sanıkların TSK'den çıkarılması ile rütbelerinin geri alınmasına yer olmadığına hükmedildi.
