Süleyman Nazif, Paris’te kendisine “Nazif, dünyada senden alçak adam yoktur!” diye hakaret eden bir Jön Türk’ü, hayatında eline kalemden başka silah almamış olmasına rağmen mübarezeye, yani düelloya davet eder. Böyle bir tepki beklemeyen adam, Nazif’in usta bir silahşor olduğunu zannederek düello etmektense tarziye vermek istediğini bildirir. Nazif, şahitler huzurunda kendisinden af dileyen adama der ki: “Bana tecavüzünü affettim, fakat yazdığın mektupta dünya kelimesini vav’la yazmak suretiyle imlâya tecavüzünü imkânı yok affetmem!”
Nazif hakkında yazan hemen herkes, onun Türkçe konusunda ne kadar hassas olduğundan söz etmiştir. Falih Rıfkı Atay’ın bir yazısını okumuştum; yazdıklarının Nazif tarafından okunabileceğini, hata yaptıkları takdirde onun zehirli oklarına hedef olabileceklerini düşünerek çok titiz davrandıklarını söylüyordu. “Kara Bir Gün” yazarı mezarından kalkıp bir saatliğine herhangi bir televizyonun karşısına geçse, eminim, dehşete kapılarak hop oturup hop kalkar, özellikle bazı kelimelerin “maymuncuk” gibi kullanıldığını ve her birinin onlarca kelimeyi ve deyimi Türkçeden kovduğunu fark ettiğinde herhâlde çıldırırdı.
***
Son zamanlarda televizyonlarda kulağıma çalınan bazı maymuncuk kelimeler beni de çıldırtıyor. Mesela üretmek ve tüketmek fiilleri... Ekmek de üretiyorlar, fikir de; araba da üretiyorlar, sevgi de... Sanat üretiyorlar, bilim üretiyorlar, tepki üretiyorlar, düşmanlık üretiyorlar, üretiyorlar... Bu fiilin dokuz on defa kullanıldığı kısacık köşe yazıları okudum. Hele tüketmek... İnsanlar yemiyor, içmiyor, okumuyor, dinlemiyor, sadece tüketiyor ve “Tüketiniz!” diyorlar. Televizyonda yemek, içmek fiillerini kullanan neredeyse kalmadı. Onlarca fiilin yerine iki tane fiil...
Kulak tırmalayıcı kelimelerden biri de aslında yeteri kadar, epey, bir hayli anlamına gelen oldukça’dır. Sunucular, spikerler, muhabirler vb. bu kelimeyi öyle durumlar için kullanıyorlar ki, istediğiniz gibi mânâ verebilirsiniz. Mesela çıkıp bir sunucu “Rahmi Koç oldukça zengin,” diyebilir, hiç şaşırmayın. Bu durumda Rahmi Bey’in çok zengin olduğunu bildiğiniz için kelimeyi “Herhâlde çok zengin demek istedi,” diye tercüme edebilirsiniz. Peki, “Filancanın sergisi oldukça beğenildi!” denirse ne anlamamız gerekir? Sergi az mı beğenildi, çok mu beğenildi? Oldukça artık maymuncuk bir kelimedir, aynı anlama gelen kelimelerle birlikte çok, olağanüstü, fevkalâde gibi kelimeleri de Türkçeden kovmak üzeredir.
Yoğun kelimesinin de kesif, kıvamlı, çok, fazla, ağır, sıkışık gibi kelimelerin yerine kullanılmasına alıştık. Ama artık şöyle cümleler de kurulabiliyor: “Ali Bey bugün çok yoğun...” Yoğun hazretleri böylece meşgul’ün tahtına da kurulmuş bulunuyor.
Ha, haber dilinde bir de aktarmak fili var: Nakletti, söyledi, ifade etti, bildirdi, açıkladı vb. demiyor, aktardı diyorlar. Aktarmak hepsinin yerine geçmiş bulunuyor. Yeni maymuncuğumuz oldu, gözümüz aydın!
***
Peki, son üç dört ay içinde an itibariyle ifadesinin şaşırtıcı bir hızla yaygınlaştığını fark ettiniz mi? Türkçesi, şu an itibariyle veya şu andan itibaren’dir. Teşrifleriyle onurlandırmak, sürdürmeye devam etmek gibi komiklikler ayrı bir bahis. Hele kerliferli adamlar muhattap, Devlet-i Âliye, akl-ı selim davranmak demiyorlar mı, ifrit oluyorum. Muhattap’ın doğrusu muhatap’tır. Osmanlı Devleti’ne Devlet-i Aliyye denir, Aliyye’nin A’sı kısa okunur ve tabii akl-ı selimle davranılır.
Bunları yazarken uzun zamandır olmak fiilinin de yanlış kullanıldığını hatırladım. “Filanca tahliye oldu” cümlesi yanlıştır; “tahliye olundu” demek gerekir.
Her zaman, daima veya sürekli olarak anlamında kullanılan her daim lâfı da tuhafıma gidiyor. Bir de özgeçmiş var; TDK tarafından otobiyografi yerine uydurulan bu kelimeyi, dikkat ediniz, bakalım, asıl mânâsında kullanana rastlayacak mısınız? Sunucular, spikerler, ancormanlar vb. dinleyiciye veya seyirciye takdim ettikleri kişilerin özgeçmişlerini okuyorlar.
***
Öteden beri kullanılan maymuncuk kelimeler hakkında yıllar önce defalarca yazmıştım. Mesela sorun... Mesele, dert, sıkıntı, hatta zaman zaman buhran yerine kullanılan bu “sözcük”, onca Türkçe kelimenin canına okurken probleme güç yetirememiştir. Esasen aydınların “sorun”u daha çok Arapça ve Farsça menşeli kelimelerle idi. Nitekim öztürkçe olduğu öne sürülen bazı kelimeler Fransızcalarına benzetilerek uyduruldu: Okul (ecole), genel (generale), egemenlik (hegemonie), onur (honneur) vb. Fransızca ve İngilizce menşeli kelimelerle hiçbir zaman ciddi bir biçimde mücadele edilmemiş olması mânidardır. Bereket versin mânidar kelimesi “zamanlama mânidar” kalıbında yaşıyor. Ama aynı kökten gelen manevinin tahtına moral hazretleri oturdu. Türkiye’de “manevi değerler” deyince gerici, “moral değerler” deyince ilerici olunuyor. Ahlâka uygun bir öztürkçe kelime türetilemediği için şimdilik etikle idare ediyoruz. Sağtöre pek tutmadı çünkü.
***
Başka mı? Çook... Mesela neden... Artık “Uçaklar sis yüzünden kalkamadı” diye yazan bir gazeteci bulamazsınız; “sis nedeniyle” derseniz, çağdaşlığınız ve ilericiliğiniz kanıtlanmış olur. “Filancanın doğumunun beşinci yıldönümü münasebetiyle” derseniz çok ayıp; “... yıldönümü nedeniyle” demelisiniz. “Bu vesileyle”, “bundan ötürü”, “bundan dolayı” yerine hep “bu nedenle”... Yani, sebep, vesile, âmil, yüzünden, ötürü, dolayısıyla, münasebetiyle, vesilesiyle... Hepsi sizlere ömür!
Güzelim ömür de tu kaka kelimelerden biri, çünkü aslı Arapça “ömr”. Onun yerine yaşam diyeceksiniz. Uydurma kelimelerin en münasebetsizlerinden biri. Bu kelimeyle sevdiğiniz birine “hayatım” diyebilir misiniz? Tabii bu arada “hayat memat meselesi”, “ömrüne bereket” gibi deyimler de sırra kadem basmıştır. Ya “Sizlere ömür!” yerine ne diyeceğiz? “Sizlere yaşam” mı?
***
Sözün özü, Türkçeyi elbirliğiyle daraltıyor, fakirleştiriyoruz. Hâlbuki dilimiz dünyanın en zengin dillerinden biri. 310 bin kelimeye ulaşan ve TİKA tarafından on cilt olarak yeniden neşredilen Büyük Türkçe Sözlük’ün yazarı Yaşar Çağbayır’a araştırma dalında Necip Fâzıl Ödülü, bu fakirleşmeye meydan okuduğu için verildi.
