Son yüzyılda yaşanan en büyük küresel kriz olan koronavirüs salgın hastalığına karşı geliştirilen aşıların etkinlik oranları ülkeden ülkeye farklılık gösteriyor. Uzmanlar ise en iyi aşının 'bulabildiğiniz aşı' olduğunu dile getiriyor. İşte, Biontech-Pfizer, Sinovac, Moderna, AstraZeneca, Novavax, Johnson&Johnson kovid-19 aşılarının artıları ve eksileri...
Koronavirüs hastalığına karşı ne kadar çok çeşit aşı üretilirse o kadar çok insanın bundan faydalanacağı düşünülse de şimdi farklı koruma oranları, doz aralıkları ve etkinlik yöntemleri nedeniyle bazı tereddütler ortaya çıktı. Uzmanlar, kovid-19'un yeni varyantlarının görüldüğü bir ortamda etkinlik oranlarını karşılaştırmanın, en iyi aşıyı tespit etmekte en iyi ölçüt olmayabileceğini belirtiyor.
1) AŞININ ETKİNLİĞİ NE ANLAMA GELİYOR?
Dünya Sağlık Örgütü ile ABD Gıda ve İlaç Dairesi (FDA), kovid-19 aşılarında etkinlik oranı için alt sınır olarak yüzde 50'yi belirlemişti.
Yüzde 50 etkinlik oranına sahip aşıyla bağışıklanmış bir kişinin, bağışıklanmamış kişiye kıyasla, enfekte olma riski yüzde 50 azalıyor.
Aşının etkinliği farklı ölçütlere göre incelenebilse de (mesela ağır hastalara faydası) bilim insanları son aşama çalışmalarda, aşıların laboratuvarca tespit edilmiş, belirti gösteren koronavirüs hastaları üzerindeki etkinliğine odaklanıyor. Açıklanan etkinlik oranı da bu çalışmaların sonucunu yansıtıyor.
Bu çalışmalarda bir deney grubu belirlenip rastgele bir kısmına aşı, bir kısmına da plasebo uygulanıyor. Aşı vurulanlar arasında kovid-19 hastalığının, plasebo grubundakilerden çok daha düşük oranda görülmesi bekleniyor.
2) KORONAVİRÜS AŞILARI ETKİNLİK ORANLARI KAÇ?
Yarışta öne çıkan Pfizer/BioNTech ve Moderna, sırasıyla açıkladıkları yüzde 95 ve yüzde 94 oranlarıyla etkinlikte de çıtayı hayli yükseğe taşıdı.
Batı menşeli diğer aşılar AstraZeneca'da yüzde 66.7, Novavax'ta yüzde 89.3 etkinlik açıklandı. Sadece tek dozla bağışıklık kazandıran Johnson&Johnson aşısındaysa oran yüzde 66.9 çıktı.
Çin'de geliştirilen dört aşı, Hindistan ve Rusya'da geliştirilen birer aşıda ise etkinlikler yüzde 51 ila yüzde 91 olarak duyuruldu.
Çin'de geliştirilen aşılardan Sinovac'ın etkinliği Türkiye dahil 4 ülkede ölçüldü. Brezilya'da yüzde 50.7, Endozenya'da yüzde 65.3, Türkiye'de yüzde 83.5 ve Şili'de yüzde 56.
Sinopharm'ın geliştirdiği 2 aşıda yüzde 79.3 ve yüzde 72.5, CanSino'nun tek dozluk aşısıysa yüzde 65.7 olarak açıklandı.
Hintli Bharat firması Covaxin adlı aşısı için yüzde 81, Rusya'da kamu kaynaklarıyla geliştirilen Sputnik V adlı aşıda yüzde 91.6 etkinlik ölçüldü.
3) AŞI ETKİNLİK ORANLARI GÜVENİLİR Mİ?
Kesin yanıt vermek pek mümkün değil. Klinik deneylerde elde edilen sonuçlar farklı yollarla duyuruluyor ve bunlar farklı bilimsellik derecesine göre değerlendiriliyor. En güvenilir bulunanlar, hakemli tıp dergilerinde yayınlanıyor.
Sadece BioNTech ve Moderna gibi birkaç şirket bu çok detaylı incelemelerin yapıldığı yolu tercih etti.
Çin ve Rusya'da geliştirilen aşılarda örnekleri görüldüğü gibi, sonuçları basın duyurusu şeklinde, bazen devlete ait yayın organlarında ve bağımsız uzmanların değerlendirmesine kapalı olarak açıklayanlar da var.
4) SADECE ETKİNLİK ORANLARI YETERLİ Mİ?
Hayır, çünkü açıklanan oranlar doğrudan karşılaştırılabilir değil. Bu kısmen aşıların farklı gruplar üzerinde, farklı kriterlere göre farklı zamanlarda denenmesinden kaynaklanıyor.
Salgının yoğunluğu, alınan tedbirlerin düzeyi de oran tahmin edilirken etkili olabilir.
Koronavirüs zamanla mutasyon geçirdi ve uzmanlarca daha tehlikeli olduğu belirtilen varyantlar üretti. Dolayısıyla, etkin olduğu kanıtlanan ilk aşılar bu varyantlarla ve onların sebep olduğu suşla pek karşılaşmadı. Türkiye'de yeni vakaların yüzde 85'inin Britanya varyantı kökenli olduğu belirtildi. Ancak yaygın olarak vurulan Sinovac aşısının etkinliği Britanya varyantına karşı henüz değerlendirilmedi.
Aşıların işe yaraması zaman alıyor ve etkinliğin ölçüldüğü zaman dilimleri araştırmadan araştırmaya farklılık gösteriyor. Bu durum uygulamaya da yansıdı keza ilk etapta iki doz arasında iki hafta beklenirken, gerek aşı tedarikinde yaşanan zorluklar, gerekse bazı aşılarda iki doz arasındaki ara uzun tutulunca daha çok antikor üretildiğinin görülmesi, uygulamayı değiştirdi. Türkiye'de iki doz arasında 28 gün bekleniyor.
Bazı çalışmalarda, önceden var olan sağlık durumu olanlar dahil edilmezken, bazılarında bunlar dahil edilebiliyor. Mesela, HIV pozitif kişiler çalışmaya dahil edildiğinde Novavax aşısının Güney Afrika varyantına karşı etkinliği azalıyor.
Deney grubu da önemli. Çoğu araştırma, aşıların genel kovid-19 belirtilerine karşı ne kadar işe yaradığını ölçmek için tasarlanıyor. Ama J&J aşısı, hastalığı daha şiddetli geçirenler üzerindeki koruma düzeyine odaklandı. Bu çalışmadaki deneklerin bir veya daha fazla da ağır semptom göstermesi beklendi.
5) AŞI ETKİNLİK ORANLARI GÜVENİLİR Mİ?
Evet, hangi klinik çalışma verilerine dayandığını anlamadan bakıldığında, verilen oranlar yanlış yönlendirebilir.
Etkinlik tek bir oran olarak verilse de bu belli bir ‘güven aralığı’na dayalı yapılan tahminden ibaret. Bilim insanları güven aralığında bulunan sonuçların yüksek ihtimalle doğru olduğunu kabul ediyor.
Moderna aşısı için 30 bin 420 gönüllüye rastgele aşı ya da plasebo verildi, etkinlik aralığı yüzde 89.3-96.8 olarak açıklandı. AstraZeneca aşısında ise bundan çok daha geniş bir aralık verildi, yüzde 57.4-74. Aşı çok daha küçük bir grupta (17 bin 178) farklı sağlık durumları olanlarla denenmişti.
Her durumda, aşılarla ilgili araştırmaların tamamlandığını söylemek olanaksız çünkü bunların uzun dönemli etkilerini ölçecek zaman yoktu.
İki aşıyı karşılaştırmak için tıpatıp aynı şartlar altında deney yapmak gerekir ki bu yönde çalışmaların ilerde artması bekleniyor.
6) BAŞKA NELER ÖNEMLİ?
* Yerel varyantlara karşı etkisi
Bazı aşılar bazı bölgelerde daha çok veya daha az işe yarayabilir. Bu bölgede hangi suşun bulunduğuna göre değişiyor.
Mesela J&J aşısı farklı varyantların görüldüğü Brezilya'da yüzde 61, Güney Afrika’da yüzde 64, ABD'de ise yüzde 72 etkinlik oranına sahip.
Bir diğer örnekte, ara raporlara göre, AstraZeneca aşısı Güney Afrika varyantıyla enfekte olmuş orta düzey kovid-19 hastalarında etkili olamayınca, ülkede hükümet bu aşının uygulamasını durdurmuştu.
* Alıcıya uygunluk
Aşıların etkinlik ve güvenlik düzeyi, yaş, cinsiyet, genetik miras, var olan sağlık durumuna göre değişiklik gösterebilir.
AstraZeneca aşısının 55 yaş üstü bireylerde etkinliğine dair soru işaretleri ortaya çıktığında, Avrupa Birliği sağlık otoriteleri onaylamış olsa bile birlikteki bazı ülkeler bu aşıyı askıya almıştı. Daha sonra gerçek zamanlı veriler geldiğinde aşının her yaş grubunda etkili olduğu anlaşıldı.
mRNA adı verilen yeni teknolojiyi kullanan BioNTech ve Moderna aşılarınınsa az sayıdaki vakada anaphylaxis adı verilen bir tür protein hassasiyeti yarattığı görüldü. Bu tür alerji olanların farklı bir aşıyı tercih etmeleri gerekebilir.
Bazı alıcılarda nadir görülen bir kan pıhtılaşması rapor edilince bazı ülkeler AstraZeneca aşısını askıya almıştı. AB ilaç otoritesi, mart sonu itibariyle bu tür en az 62 vaka tespit edildiğini açıklarken, aşıdan elde edilecek faydanın halen risklere ağır bastığını belirtmeye devam etti. Almanya bu aşıyı yaşlı kişilerle sınırladı çünkü pıhtılaşma durumu çoğunlukla 60 yaşın altındakilerde görüldü.
* Saklama koşulları
Aşılar nakledilirken soğuk ortamda tutuluyor ama soğuk zincirin yapısı farklılaşabiliyor.
BioNTech aşısı taşınırken o kadar düşük bir ısıda saklanması gerekiyor ki bunun için özel soğutuculara ihtiyaç var. Aşılar çözdürüldükten sonra da beş gün içinde kullanılmalı. Son olarak, Türkiye’de BioNTech aşısı için randevu alıp gitmeyenlere dikkat çekilmiş, kısa ömrü olan bu aşıların çöpe atılarak ziyan olduğu söylenmişti.
Moderna ise bildiğimiz buzdolaplarında 30 gün saklanabiliyor, taşıması da yine mevcut dondurucularla yapılıyor.
J&J yine dondurulmuş halde taşınıyor ve dondurucuda üç aya kadar durabiliyor.
Taşıma ve saklama konusunda en öndeki aşılardan AstraZeneca normal buzdolabında taşınıyor ve altı ay kadar durabiliyor. Sputnik V de benzer şekilde 2-8 derece arasında saklanıyor ve özel bir soğuk zincire gerek duymuyor.
Sinovac, Sinopharm ve Covaxin üç ay kadar buzdolabında saklanabiliyor.
7) KORONAVİRÜSE KARŞI KAÇ DOZ AŞI OLMAK GEREKİYOR?
Tek dozluk J&J ve CanSino aşıları dışında onay almış tüm aşılar iki doz gerektiriyor.
Tek doz aşılar geniş çaplı aşılama kampanyalarına olanak sağlayarak, sağlık sistemi üstündeki yükü azaltabilir. İkinci doz randevularını takip etmeye de gerek kalmıyor, bu da bir artı çünkü Sağlık Bakanlığı, aşı tanımlanmış olsa da 65 yaş üstü vatandaşların yaklaşık dörtte birinin aşı yaptırmadığını açıkladı. Buna ikinci dozu kaçıranların da dahil edildiği düşünülürse, tek doz aşıların avantajı ortada. Diğer ülkelerde de benzer istatistikler görülebiliyor.
Bazı aşılarda ilk dozun koruyuculuğu çok düşük olabiliyor. Mesela Türkiye'de de kullanılan Sinovac'ın ilk doz etkinliği yüzde 3 çıktı. Aşının getirdiği rehavet düşük koruma oranıyla birleşince istenmeyen sonuçlar ortaya çıkabilir.
8) KORONAVİRÜS AŞILARININ FİYATLARI NE KADAR?
Aşı alışverişinde pek çok kayıt kamuoyuna duyurulmuş değil.
Açık kaynaklara göre Moderna en pahalısı. Şirket yöneticisi doz başına 25 ila 37 dolar fiyat verildiğini duyurmuştu.
İkinci sırada BioNTech var. AB tek doz için 14.7, ABD 19.5, İsrail ise 30 dolar ödüyor. Türkiye'nin de 30 milyon dozdan fazla alacağı BioNTech için henüz fiyat net olarak bildirilmedi. Basına yansıdığı kadarıyla 12 dolar gibi bir fiyatı olacak.
J&J ve AstraZeneca daha makul fiyatlarda. AB bir doz için J&J'ye 8.5 dolar, AstraZeneca'ya 2.15 dolar verdiğini duyurdu. Güney Afrika ise AstraZeneca'ya doz başına 5.25 dolar ödedi.
Türkiye, Çin'den alınan Sinovac aşıları için ne kadar ödendiğini açıklamadı ama Sinovac'ın Türkiye temsilcisi Keymen İlaç'ın, 1 milyon kovid-19 aşısını Devlet Malzeme Ofisi'ne (DMO) tanesini 12 dolardan faturalandırdığı ortaya çıkmıştı. Belirlenen fiyat da bu civarda olabilir.
Türkiye'nin de bir dönem üretmek için niyet beyan ettiği Sputnik V aşısınınsa 10 dolardan aşağı bir fiyata mal olacağı belirtildi.
9) EN İYİ KORONAVİRÜS AŞISI HANGİSİ?
Halk sağlığı uzmanları ilk etapta en iyi aşının 'bulabildiğimiz aşı' olduğunu söylüyor. Ancak aşı tedariki sorun olmaktan çıktığında farklı aşılar farklı gruplara farklı faydalar sağlayacağa benziyor.
