Bir ülkenin kendi para birimini, diğer para birimleri karşısında resmi olarak değerini düşürmesine devalüasyon denir. Türkiye'de son resmi devalüasyon kararı 1970 yılında verildi. 2001 yılında ise örtülü devalüasyon yapılarak 80 kuruşa denk gelen 1 dolar, 1,5 liraya yükseldi. 2021 yılında yaşanan Türk lirasının değer kaybetmesinin nedeni ise devalüasyon değil, serbest piyasa koşulları olarak yorumlandı. İşte, devalüasyon hakkında bilgiler...
İlk devalüasyon Eski Yunan ve Roma'da, paranın temsil ettiği maden miktarının azaltılması yoluyla gerçekleştirildi. Belli bir altın ve gümüş miktarından basılan sikke miktarının çoğaltılması, para değerinin düşürülmesi sonucunu doğurdu. 19. yüzyılda ise kağıt para miktarının arttırılması sonucu meydana gelen enflasyon, iç fiyatların artışı ve banknotların altına tahvil kabiliyetini yok ederek, para değerinin düşüşüne yol açtı. Böylece milli para biriminin karşılığı kabul edilen altın miktarı indirildi ve kambiyo kurları da buna göre ayarlandı.
TÜRKİYE'DE DEVALÜASYON MU OLDU?
Merkez Bankası'nın peş peşe aldığı faiz indirimi kararının ardından Türk lirası, yabancı para birimleri karşısında ciddi değer kaybına uğradı. Dolar, piyasalarda 13.40 seviyesinden işlem görmeye başladı.
Dolardaki yükselişin ardından Türk ekonomisi ciddi değer kaybı yaşadı. ABD doları, Türk lirası karşısında bir gün içerisinde 1,5 liraya yakın artış yakalayarak sadece kur farkında değil aynı zamanda gün içinde değer artışında da bir zirve gördü.
Bu artış ekonomi çevrelerinde 'örtülü devalüasyon' yapıldığı yorumlarına neden oldu fakat devletin resmi olarak devalüasyon kararı bulunmuyor.
DEVALÜASYON NE DEMEK?
Bir devletin resmi para biriminin diğer ülke dövizleri karşısında değer kaybettirilmesine 'devalüasyon' adı verilir. Bu yolla ithal malları pahalılaşırken, yerli malların fiyatlarının da aşağı çekilmesi sağlanır.
Devalüasyon, serbest piyasalarda her gün yaşanan kur değişimlerinden farklı olarak, düzenli ve sert değer kayıplarının genel ilerleyişidir.
DEVALÜASYON NEDEN OLUR?
Devalüasyon, ihracatı artırmak için merkez bankaları tarafından kasıtlı olarak da yapılabilirken, Türkiye gibi ülkelerde yaşanan devalüasyonlar 'tamamen kontrol dışı' olmasıyla 'kontrollü' devalüasyondan ayrılır.
Merkez bankaları, yabancı para birimleri karşısında resmi paranın değer kaybetmesini sağlamak için piyasaya para sürmek gibi işlemler yapabilirler. Buradaki temel amaç, yüksek olan para biriminin değerini düşürerek, yabancı para birimleriyle işlem yapılabilmesini kolaylaştırmaktır.
DEVALÜASYONUN AMACI NEDİR?
Devlet, vatandaşlarına ekonomik destek sağlayarak devalüasyon işleminin yumuşakça geçiştirilmesini sağlar. Fakat Türkiye'de yaşanan devalüasyon krizlerinde, devalüasyon öngörülemediği için devlet tarafından vatandaşlara destek sağlanması söz konusu olmaz. Türkiye'de yaşanan devalüasyon, Türkiye'nin resmi para birimine yönelik yaşanan güvensizlikten kaynaklanır.
TÜRKİYE'DE NE ZAMAN DEVALÜASYON OLDU?
Türk parasının ABD doları karşısındaki değeri Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş tarihi olan 1923 yılında 1 dolar 0,75 kuruş idi. Fakat Türkiye ekonomisinin zaman içinde geçirdiği sarsıntılar ve gittikçe döviz taleplerinin karşılanmasında çekilen güçlükler devalüasyon olgusunu kaçınılmaz hale getirdi. Böylece Türkiye'de hükümetler için devalüasyona başvurmak tek çare olarak görüldü. 1923 yılından itibaren kalıcı etkileri olan büyük devalüasyonlara başvuruldu.
Birinci Devalüasyon:
Türk parası 1923'den 1940 yılına dek İngiliz sterlini karşısında değer kaybına uğrarken, ABD doları karşısında hiçbir değer kaybına uğramadan ve değişmeden geldi. Fakat 1940 yılından sonra dış satımı artırmak ve dış kredi taleplerini gidermek üzere sürekli devalüasyonlar gündemde yer aldı. 1940 yılında resmi kura ek olarak döviz satışlarında yüzde 48 oranında prim uygulanmaya başlandı, 1 dolar 1940'da 1,11 TL, 1945'de de 1,31 TL oldu.
Türkiye'de ilk büyük devalüasyon 7 Eylül 1946 tarihinde yapıldı. '7 Eylül Kararları' olarak adlandırılan ve Recep Peker Hükümeti'nin gerçekleştirdiği bu devalüasyonla yüzde 116 oranında bir artışla ABD dolarının fiyatı 2,83 liraya çıkarıldı.
İkinci Devalüasyon:
İkinci devalüasyon Adnan Menderes Hükümeti tarafından 4 Ağustos 1958 tarihinde yapılarak 2,83 TL olan ABD doları 9 liraya çıkarıldı.
Üçüncü Devalüasyon:
Üçüncü büyük devalüasyon Süleyman Demirel hükümeti tarafından 10 Ağustos 1970 tarihinde gerçekleştirildi. Bu devalüasyonla 1 ABD doları 9 liradan 15 liraya çıkarıldı. Daha sonra 1978 yılına kadar değişik zamanlarda mini devalüasyonlar uygulamasına gidilmiştir. Türk lirası küçük çaptaki devalüe işlemleri ile dolar karşısında bir miktar daha değer kaybına uğrayarak 1978 yılı öncesinde ABD dolarının fiyatı 19 liraya ulaştı.
Dördüncü Devalüasyon:
24 Ocak 1980 kararları kapsamında açıklanan paket yüzde 33'lük bir devalüasyon öngörmüştü. Bir Amerikan doları 1980'de 90TL, 1981'de 133TL, 1982'de 191TL'ye ulaştı. Döviz kurundaki belirsizlik faizlerin artmasına sebep oldu ve toplumda da bankerler krizi gibi yansımaları oldu.
Beşinci Devalüasyon:
1994 ekonomik krizinde ağır bir devalüasyon gerçekleştirildi. Başbakan Tansu Çiller tarafından açıklanan 5 Nisan Kararları ile Türk lirası yüzde 38 devalüe edildi.
Altıncı Devalüasyon:
2001 yılında Merkez Bankası sabit kur rejiminden vazgeçerek dalgalı kur rejimine geçti.
