Mülteci ve çocuk hakları alanında çalışmalar yürüten Menekşe Tokyay ‘Erken çocukluk bakım ve eğitimine yapılacak her yatırımın hem kadının istihdamının hem cinsiyet eşitliğinin hem de çocukların bilişsel gelişiminin sağlanmasında kritik önemde olduğunu vurguluyor.
İzmir’de oturduğumuz daire Göztepe otobüs durağının yakınlarında. 1980’lerin ilk yarısı. Henüz birkaç aylığım. Durakta annemle bekliyoruz... Adım adım büyüyorum. Durakta bekleyişlerimiz yerini, mavi Vosvos’un arka koltuğunda sabah mesaisi öncesi çıkılan anne-kız seyahatlerine bırakıyor. İşe giderken gözleri pırıl pırıl annemin. Ar-Ge laboratuvarındaki başarılarını bize anlatırken, fabrikada kurduğu kreş sayesinde nice kadının çocuk doğurduktan sonra işinin başına dönmesini ve çalışma hayatına tutunmasını sağlarken, masalsı köşklerden insan arasına inmiş bir peri misali, dokunduğu her şeyi, herkesi yeniden yaratıyor.
Muhalefet partileri ve toplumun farklı kesimleri bir süredir “Çocuklar Kreşe, Kadınlar İşe” kampanyası yürütürken aslında bu çıplak hakikate bir kez daha dikkat çekiyorlar. Kadının omuzlarına çocuk bakımının yüklenmesinin, aslında kadına yönelik bakışı tamamen ele verdiğini haykırıyorlar.
NEDEN Mİ?
Okullarda ücretsiz yemek programının başlaması gereğine aylardır tüm paydaşlar tarafından dikkat çekildiği gibi, bu da temel bir insan hakkı olduğu için... Uygarlaştık diyerek kendimizi aldatmamamız, uygarlaşmanın aynı zamanda toplumdaki ebeveynlik algısında çağdaş bir revizyonu gerektirdiğini anlamamız için...
TÜİK’in 2021 İstatistiklerle Kadın verilerine göre, hanesinde 3 yaşından küçük çocuğu olan 25-49 yaş grubundaki annelerin sadece dörtte birinin istihdam edildiği, erkeklerde ise bu rakamın yüzde 85,5 olduğu bir ülkede böylesine temel bir mücadeleyi vermek zorunda olduğumuz için...
İsveç’te 1 yaşını doldurmuş bütün çocukların her iki ebeveyninin de çalışması durumunda tam gün, birinin çalışması durumunda yarım gün kreşe gitme hakkının olduğunu, ailenin gelir durumuna göre İsveç devletinin bu bakım ücretinin bir kısmını karşıladığı bir gezegende, benzer bir uygarlık düzeyini kendimize hak gördüğümüz için...
İşletmelerin ağırlıklı olarak küçük ve orta ölçekte olduğu Türkiye’de, sadece 150’nin üzerinde kadın çalıştıran iş yerlerinde kreş açmanın zorunlu olduğu, ama denetimsizlikten dolayı mevcut işletmelerin de kreş açmadığı, kadının tek kariyeri “çocuk sahibi olmakla” eşdeğer görüldüğü için...
OECD’nin “Bir Bakışta Eğitim” raporuna göre 3-5 yaş net okullaşma oranında 30 ülkenin sonuncusu olan ve bu yaş grubundaki çocuk başına yapılan devlet harcamalarında OECD ortalamasının çok altında kalan Türkiye’de okul-öncesi eğitim halen ayrıcalıklı bir zümrenin hakkı gibi görüldüğü için...
EBEVEYNLİK SORUMLULUĞUNUN PAYLAŞILMASI
Türkiye’de kadınlar, sırf “annelik sorumluluklarından” dolayı dört duvar arasına hapsedilmiş durumdalar. Kaç üniversite okuduğunun pek bir önemi de yok. Erkek egemen düzenin devamlılığı bu şekilde sağlanıyor. Kadının emeğine düşman bir sistemin yapıtaşları bu şekilde sağlamlaştırılıyor.
Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması, BM Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları’ndan birisi. Bunun için, hane içinde ebeveynlik sorumluluğunun uygun bir biçimde paylaşılmasına ilişkin politikaların geliştirilmesi ve etkin şekilde uygulanması önem taşıyor.
Batılı sanayileşmiş ülkelerde çocuk bakımı artık anneden dışsallaştırılarak bakım kurumlarına devrediliyor ve çocuk bakımının aile-merkezli olmasına dayalı bakış açısından hızlı bir uzaklaşma söz konusu. Çocuk bakımı sorumluluklarından dolayı 7,7 milyon kadının istihdam dışında kaldığı Avrupa Birliği’nin 2000 yılında Lizbon, 2002 yılında Barselona Zirvelerinde kadınlar için yüzde 60’lık istihdam hedefi koyarken bir yandan da çocuk bakımının da bu hedefi tutturacak şekilde üye ülkelerde ele alınması çağrısında bulunması tam da bu yüzdendir.
Mevcut hedeflere göre AB üyesi ülkeler, 3 yaş altı çocukların üçte birine bakım hizmeti, 3 yaş sonrası çocukların yüzde 90’ına da zorunlu eğitime kadar bakım olanakları sunmakla mükellef. Avrupa Komisyonu ayrıca 2030 yılına kadar üye ülkelerin 3 yaş altı çocukların yarısına kreş imkânı verilmesi çağrısında bulunuyor. Ayrıca üye ülkelerin, okul-öncesi çocuk bakımının kadınların istihdamını kolaylaştırmasına yönelik ulusal eylem planları hazırlaması gerekiyor. Zira bu konu pazar dinamiklerine bırakılamayacak kadar çok-boyutlu ve kritik.
Çocukların bakımının erkek ve kadının ortak sorumluluğu olduğu, Avrupa ülkelerinin neredeyse tümünde yasalarla ve uygulamalarla sabitken, doğum izni anne ve baba arasında paylaştırılırken, ülkemizde “aile” başlığı altında özendiğimiz o Batı medeniyetinin çok gerisinde, toplumsal cinsiyet eşitsizliğini körükleyen bir sistemi her gün yeniden üretiyoruz.
Millî Eğitim Bakanlığı’na (MEB) bağlı kreşlerin niteliği de niceliği de beklentileri karşılamıyor. Türkiye genelinde resmi ve özel olarak toplam 30 bin kadar okul-öncesi eğitim veren kurum varken, öğrenci kapasiteleri ise 1,2 milyon civarında. Kamu kreşi sayısı ve erişilebilirlikleri, çalışan aileler için yeterli değilken, özel kreş ücretlerini karşılayabilmek için hanedeki bir maaşın buna ayrılması gerekiyor.
KRONİK DENETİMSİZLİK VE KRONİK EŞİTSİZLİK
Bu seçeneksizlik ortamı, denetim-dışılığı körüklüyor; çocuk sağlığından çocuğun bilişsel gelişimine dek birçok zararlı öğreti ise, bu çocukları zehirli sarmaşık gibi sarıyor. Denetimsiz kreşlerde üzerine lavabo veya dolap devrilen çocuklar ölüyor; denetimsiz kreşlerde çocukların beyinleri türlü safsatalarla yıkanıyor; denetimsiz kreşlerde çocuklar istismarın birinci dereceden tanığı ve öznesi oluyor. Denetimsiz kreşlerde erken çocukluk, kronik denetimsizliğin kurbanı oluyor.
Üstelik, maddi yetersizliklerden dolayı çocuğunu okul-öncesi eğitime yazdıramamış olan ebeveynlerin karşılaştığı sosyo-ekonomik eşitsizlikler, bu şekilde çocuğa aktarılıyor ve eğitimin ileriki kademelerinde bu eşitsizlikler daha da derinleşiyor, çocuğun başarı düzeyini belirler hale geliyor. Toplumdaki kronik eşitsizlikler, okullaşma ve istihdama katılım düzeylerinde yeniden üretiliyor.
Erken çocukluk döneminde eğitim çok önemli, zira araştırmalara göre çocukluğun ilk yıllarında beyin çok hızlı gelişirken, sonraki dönemlere dair öğrenme temeli ve okula hazırlık becerisini de geliştiriyor. Dolayısıyla, çocuklara kreş imkânı, kadının işgücüne katılımını sağlarken, aynı zamanda çocuklara da hayata çok erken yaşta hazırlanma olanağı sunuyor.
NE YAPMALI?
Peki yangın bu denli büyükken ve yıllardır alevlerin toplumun farklı katmanlarını sarmasına göz göre göre izin verilmişken şimdi ne yapmalı? Öncelikle, tüm sivil toplum kuruluşlarının, yerel yönetimlerin ve muhalefet partilerinin temsilcileri, çocuk ve ebeveyn haklarını doğrudan ilgilendiren bu akut konuda birlikte hareket etmeli. Tüm planlama sorunlarında olduğu gibi ortada bir sorun olduğunu kabul edip, hasar tespit tutanakları tutulmalı, çocuğun bakım sorumluluğunun adil paylaştırılmamasından ileri gelen tüm aksaklıklar teker teker belirlenmeli.
Yasalardan gelen kazanımların uygulanmasının etkin bir mekanizmayla takibini talep ederken, OECD ülkelerindeki en iyi uygulamaların da Türkiye’de uygulanması için ısrarcı olunmalı. Ne de olsa Türkiye’nin de taraf olduğu Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 28’inci maddesine göre 18 yaş altındaki her çocuk kaliteli eğitim alma hakkına sahiptir.
Bunun için de çok-taraflı sosyal diyalog mekanizmalarını işleterek optimal ve kalıcı bir çözüm bulunmalı. “Kreş açığı gelecek yıl büyük sıkıntı olacak” diye haber başlıkları atıp Almanya’yı kastederek, sorunu dışsallaştırarak sorunu yok etmiş olmuyoruz. Tıpkı İngiltere’de gıda krizi karşısında öğrencilerin karınlarını doyurmak için silgi yediklerine dair haberlere odaklanan meslektaşlarımın, Türkiye’de çocukların yüzde kaçının açlıktan okullarda bayıldığını, dersine yoğunlaşamadığını, okulu terk ettiğini görmemeyi tercih etmesi gibi...
Benzer şekilde, kreş açması zorunlu olan kurumların “cezası neyse öderiz” rahatlığına sığınmaması ancak iddialı, kararlı ve güçlü istihdam hedefleriyle ve bunun ardına siyasal irade konmasıyla mümkün olur. Medyanın da muhalefet partilerinin temsilcilerinin de “Türkiye’de 150 kadın çalışanı olan şirketlerin kaçında kreş uygulaması var? Kaçı denetlendi? Bu denetimlerin sonucunda nasıl somut adımlar atıldı?” sorularını sık sık gündeme getirmeleri, kreş açmayan kurumlara dair kamu birimlerine şikâyette bulunulması, işverene baskı mekanizması olarak sendikalar üzerinden kreş talebinin yinelenmesi gerekiyor.
Yerel düzeyde de belediyelerin denetimli, çağdaş eğitim veren okul-öncesi eğitim kurumlarını açmaları için farkındalık çalışmaları sürdürülmeli.
Bu açıdan, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) ve Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu’nun üç yıldır devam ettirdiği 0-60 aylık çocuklarını kreş, anaokulu veya gündüz bakımevine gönderen sigortalı çalışan annelerin yedi ilde desteklendiği projelerin benzerleri de diğer şehirlere uygulanmalı. Bu projelerde edinilen teknik uzmanlık ve uygulama becerileri, hızlı bir şekilde kadın istihdamının düşük olduğu bölgelere yoğunlaştırılmalı.
Bakım hizmetlerinin bile cinsiyetlendirildiği bir toplumda kadın istihdamını artırma, kadınlara doğum sonrası uzatılmış izinler sunma ve yarı zamanlı çalışma imkânı yaratmayla çözülebilecek bir sorun değil. Hele ki COVID-19 salgını sonrasında kadınların istihdam olanaklarının giderek örselendiği, iş hayatının dışına atılmak zorunda kaldıkları, evde eğitimine devam eden çocuğu desteklemek için kariyer hedeflerinden vazgeçtikleri düşünüldüğünde, dış şoklar karşısında oldukça dirençsiz bir istihdam ortamıyla karşı karşıyayız.
Dolayısıyla, erken çocukluk bakım ve eğitimine yapılacak her bir yatırım, hem kadının istihdamını hem toplumsal cinsiyet eşitliğini hem de çocukların istikrarlı bir kreş olanağı sayesinde bilişsel ve eğitsel anlamda gelişmesini sağlamada kritik önemde. İlgili tüm bilimsel literatür, çocukların toplumsal hayata entegrasyonu ve yoksulluk döngüsünden kurtulmalarında erken çocukluk bakım ve eğitim hizmetlerine işaret ediyor.
Erişilebilir, elverişli, çağdaş ve kaliteli erken çocukluk eğitim ve bakım hizmetleri hayal değil, lüks de değil; en temel insan hakkı. Ve bu hakkın amasız, fakatsız, istisnasız kullanımını hak ediyoruz.
MENEKŞE TOKYAY KİMDİR?
Galatasaray Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden mezun oldu. Belçika Katolik Louvain Üniversitesi’nde Avrupa Birliği alanında yüksek lisans çalışmasını gerçekleştirdi ve yüksek onur derecesiyle mezun oldu. Marmara Üniversitesi Avrupa Birliği Enstitüsü’nden doktora derecesini aldı. Avrupa Birliği alanında danışmanlık firmalarında uzman olarak görev aldı. 2003 yılından beri çeşitli dergi ve yayınevleri için çeviri yapmaktadır. Ayrıca, 2010 yılından bu yana birçok uluslararası haber ajansında Türkiye muhabiri olarak görev almakta ve Türkiye’ye ilişkin gelişmelere dair analizler hazırlamaktadır. Mülteci hakları, çocuk hakları, sosyal politikalar, kadının insan hakları, Avrupa Birliği ve Orta Doğu’daki gelişmeler, başlıca ilgi alanları arasında yer almaktadır.
