Yazılı olarak ilk kez 2. yüzyılda Pers kaynaklarında adı geçen Nevruz, İran ve Bahai takvimlerine göre yılın ilk gününü temsil eder. Bazı topluluklar bu bayramı 21 Mart'ta kutlarken, diğerleri kuzey yarımkürede ilkbaharın başlamasını temsilen 22 veya 23 Mart'ta kutlar.
Nevruz'un anlamı ve önemi; uzun ve sert kış aylarından sonra doğanın baharla yeniden canlanmasını sembolize eder, Orta Asya'dan Anadolu'ya birçok coğrafyada toplumsal birliği, dayanışmayı, yardımlaşmayı sağlar.
NEVRUZ NE DEMEK?
Nevruz kelimenin aslı eski Farsçadan gelir. 'Yeni' anlamındaki 'nava' ve 'gün ışığı' anlamındaki 'rəzaŋh' birleşerek oluştu. Anlamı 'yeni gün' ya da 'yeni gün ışığı'dır. Günümüzün Farsçasında da hâlâ aynı anlamda kullanılır.
Bu bayram 'nevruz', 'navruz', 'navrız', 'novrız', 'mevris', 'saban toy', 'ulusun ulu günü', 'cılgayak' gibi isimlerle de anılır. Nevruz diğer Türk devletleri ve topluluklarında da kutlanılır. Azerbaycan'da 'Novruz', Kazakistan'da 'Nawrız Meyramı, Kırgızistan'da 'Nooruz', Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nde 'Mart Dokuzu', Kırım Türklerinde 'Navrez', Batı Trakya Türkleri'nde 'Mevris adları ile anılır. Arnavutluk'ta ise 'Sultan Nevruz' olarak adlandırılır. Farsçada yazılışı 'Nouruz'dur.
NEVRUZ NE ZAMAN, HANGİ GÜN?
Nevruz, baharın ilk günüdür ve bugün kuzey yarım kürede bahar ekinoksunun (gün eşitliğinin) oluştuğu gün olan 21 Mart'tır. Güneş ekvatora dik açıyla gelir. Gece ve gündüz birbirine eşitlenir. Ayrıca hem kuzey hem de güney kutbu aynı anda gündoğumu hattındadırlar ve gün ışığı her iki yarımküre arasında eşit olarak paylaşılmaktadır.
Astrolojik olarak 21 Mart, burçlar sırasında ilk olarak yer alan koç burcunun başlangıç günüdür.
2010 yılında Afganistan, Arnavutluk, Hindistan, İran, Kazakistan, Türkmenistan ve Türkiye'nin talebiyle 21 Mart, Birleşmiş Milletler tarafından resmi olarak 'Uluslararası Nevruz Günü' kabul edildi.
NEVRUZ RİTÜELLERİ NELER?
Dünyanın en geniş kültürüne sahip Nevruz Bayramı; 'kötü söz orucu', 'çevre temizliği ve alav alav', 'ölü bayramı', 'yaşlı ve hastaları ziyaret', 'çocuk günü', 'gençlik günü' ve 'yeddi levin' olmak üzere 7 aşamada icra ediliyor.
Bayramdan 2 hafta önce, inananlar tarafından kötü söz orucu tutuluyor. Bu çerçevede kötü söz konuşmanın günah sayıldığı nevruz boyunca, herkes geçen yılın sıkıntılarını, acılarını unutmaya çalışırken, küs olanlar ise barıştırılıyor.
Kimi inanışlarda yeni senenin başladığı o güne günahlarından arınmış girmek isteyenler ateşten atlıyor. Yıkanmak ve sudan atlamak da arınmak için yapılan adetler arasında bulunuyor. Ateş ve sudan atlamak tüm nevruz kutlamalarındaki ortak unsurlardan biri olarak dikkati çekiyor.
Bugüne özel kurulan ve 7 çeşit yemeğin bulunduğu 'Nevruz Sofrası'na toplu halde oturuluyor. Yılın bolluk ve bereketle geçmesi için kurulan zengin sofrada, herkes her yemekten yiyerek, senenin o rahatlıkta geçmesini diliyor.
Prof. Dr. Alimcan İnayet, ritüelleri şu şekilde özetliyor: "Mezarlıklar ziyaret edilir, ateşler yakılıp üzerinden atlanır, yumurtalar boyanıp tokuşturulur, semeni hazırlanır, nevruz sofrası kurulur, 'köje', 'köjö', 'köcö' olarak bilinen özel çorbalar hazırlanır, kökpar oyunu oynanır, güreş ve at yarışı düzenlenir, destan, kıssa ve hikayeler anlatılır, nevruznameler söylenir."
ÜZERİNDEN ATEŞ ATLAMA
Nevruz'un kökenlerinin dayandığı Zoroastrianizm'de ateşe yüklenen anlam bir hayli fazla. Bugün de üzerinden atlanırken ateşin simgelediği ileri görüşlülük, iyilik ve arınmanın kendilerine geçmesi isteniyor. Bir diğer inanışa göre de Zoroastrianlar her yıl yaktıkları büyük ateşle kötülüğün temsilcisi Ahriman'ı (Angra Mainyu) kovarlardı. Günümüzde de ateş yakılarak kötülüklerin uzaklaşması ümit ediliyor.
'HAFT SİN' MASASI
Nevruz'un yeni yıl başlangıcı olarak da görüldüğü İran'da ayrı bir yeri bulunuyor. Nevruz akşamında tüm ailenin toplandığı masada her biri ayrı anlamlar taşıyan ve S harfiyle başlayan 7 gıda maddesinin bulunması ise şart. Masadaki buğday ekini, aromalı bitkiler, kuruyemişler ve sirke gibi malzemelerin hepsinin yeni yıla dair sağlık, zenginlik, mutluluk gibi dilekler taşıyan ayrı bir anlamı bulunuyor. Örneğin, Farsçada sarımsak anlamına gelen 'sir' hastalıktan ve kötülüklerden korunmayı temsil ederken sirke (serkeh) uzun ömür ve sabrı temsil ediyor.
Yiyeceklerin yanı sıra masaya kişilerin kendi dileklerine göre farklı objeler de konulabiliyor. Eğitim ve aydınlanma için şiir kitapları ya da Kur'an- Kerim koyma da oldukça yaygın bir adet.