İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası'na dönüşen İstanbul Şehir Orkestrası'nın kurucusu olan Besteci, piyanist, eğitimci, orkestra yöneticisi Cemal Reşit Rey, Onuncu Yıl Marşı ve Lüküs Hayat opereti başta olmak üzere önemli eserler bıraktı.
CEMAL REŞİT REY'İN HAYATI
24 Eylül 1904 tarihinde Kudüs'te dünyaya geldi. Sarayla yakın ilişkileri olan bir Osmanlı ailesine mensuptur. Babası, o doğduğu sırada Kudüs mutasarrıfı olan Ahmet Reşit Rey, annesi ise ünlü Osmanlı devlet adamı Ahmet Fethi Paşa'nın kızı Fethiye Hanım'dır.
Müziğe yeteneği Kudüs'teki çocukluk döneminde ortaya çıktı. İlk müzik derslerini annesinden aldı ve 8 yaşındayken bir vals besteledi. Babasının Kamil Paşa Kabinesi'nde Dahiliye Nazırlığı'na atanması üzerine Cemal Reşit 5 yaşındayken ailece İstanbul'a geldiler.
Cemal Reşit, ilkokul yıllarında piyano çalışmaya başladı. Öğrenimine Galatasaray Lisesi'nde devam ederken Kamil Paşa Hükûmeti'nin düşmesinden sonra aile, 1913 yılında zorunlu olarak Paris'e taşındı. Babası, Mahmud Şevket Paşa suikastından dolayı gıyabında mahkum edildiği için bir süre Fransa'da, ardından Cenevre'de yaşadılar.
PARİS'TE MÜZİK EĞİTİMİ ALDI
Fransa'da özellikle Fransa Cumhurbaşkanı Raymond Poincaré aileye sahip çıktı. Paris'te yaşadıkları yıllarda konservatuvar müdürü ve ünlü besteci Gabriel Fauré onu dinleyip müzik dehasını keşfetmiş; kendisini piyanist ve pedagog Marguerite Long'a yönlendirmiştir. Marguerite Long, 19 yaşına kadar hiç para almadan Cemal Reşit'in eğitimi ile yakından ilgilendi.
1. Dünya Savaşı başlayınca Cemal Reşit ailesi ile birlikte Paris'ten ayrılıp Cenevre'ye yerleşti. Eğitimine Cenevre Konservatuvarı'nda devam ederken, normal lise eğitimini de sürdürdü. Konservatuvarın ustalık sınıfına kadar yükseldiyse de 1919'da babası Dahiliye Nazırlığı'na atanınca ailesiyle birlikte İstanbul'a geldi. İstanbul'da müzik eğitiminden uzak kalan Cemal Reşit, piyano eğitimine devam etmek üzere 1920'de tek başına Paris'e gönderildi ve tekrar Marguerite Long ile çalışmaya başladı.
Raoul Laparra ile kompozisyon, enstrümantasyon ve orkestra çalıştı. Gabriel Faure'den müzik estetiği, şef Henri Defosse'den orkestra şefliği dersleri aldı. Daha okul yıllarında besteleriyle ilgi çekti. 1921'de mezun oldu.
AİLESİYLE NİŞANTAŞI'NDA YAŞADI
Türkiye'de Cumhuriyetin ilanından sonra İstanbul'a dönerek Darülelhan'ın (sonradan İstanbul Belediye Konservatuvarı) batı müziği bölümüne öğretmen olarak atandı. Nişantaşı Şair Nigar Sokak'taki konakta annesi, babası, ağabeyi Ekrem Reşit, kız kardeşi Semine ve eşi Semih Argeşo ile birlikte yaşadı. Muhittin Sadak, Sezai ve Seyfettin Asal, Ali Sezin, Ekrem Tektaş ve Mesut Cemil gibi arkadaşları ile ikili, üçlü, dörtlü ve daha çok sayıda oda müziği grupları oluşturdu ve konserler verdi.
Cemal Reşit Rey, 1926'da konservatuvarda birçok sesli koroyu, 1934 yılında ise 'Yaylı Sazlar Grubu'nu kurdu. İstanbul Şehir Orkestrası'nın ilk çekirdeği olan topluluk, sonraki yıllarda konservatuvarın ileri sınıflarından üfleme çalgı öğrencilerinin de katılmasıyla bir senfonik orkestra özelliğine kavuşmuştur. Orkestra, kurucusu Cemal Reşit Rey yönetiminde her hafta düzenli konser vermeyi 1968'e kadar sürdürdü.
HALKI ÇOK SESLİLİĞE ALIŞTIRDI
Cemal Reşit Rey, Fransız şarkıları bestelediği ilk bestecilik döneminden sonra 1926'dan itibaren Türk halk ezgilerini kullanarak besteler yaptı. 12 Anadolu Türküsü, Türk Manzaraları, Bebek Efsanesi, Anadolu İzlenimleri ve Karagöz gibi eserleri, Türk halk şarkılarını armonize ettiği eserlerindendi.
1931-1950 arasında ise kontrpuan uygulamaya yöneldi ve Türk Klasik Müziği'nden esinlendi. Halkı çok sesliliğe alıştırmak için 1932-1942 yılları arasında librettosunu ağabeyi Ekrem Reşit Rey'in yazdığı pek çok operet ve uvertür besteledi. Tamamı Darülbedayi'de sahnelenen oyunlar büyük ilgi gördü.
Rey Kardeşler'in ilk operet çalışması dönemin Şehir Tiyatroları Genel Sanat Yönetmeni Muhsin Ertuğrul ve İstanbul Valisi Muhittin Üstündağ talebiyle yazılmış Üç Saat opereti idi. Halkın gösteriği ilgi üzerine cumhuriyetin onuncu yılında sahnelenmek üzere yazdıkları Lüküs Hayat, en tanınmış operetleridir.
ONUNCU YIL MARŞI'NI BESTELEDİ
1933'te Türkiye'nin onuncu yılı kutlamaları için yapılan yarışmaya katıldı. Faruk Nafiz Çamlıbel ve Behçet Kemal Çağlar'ın yazdığı güfte için yaptığı beste, Onuncu Yıl Marşı olarak kabul edildi.
1938 yılında Ankara'ya çağrılarak Ankara Radyosu'nda Batı Müziği Bölümü Şefliği yaptı. 1940'da İstanbul'a dönerek öğretmenliğini, piyanistliğini ve orkestra şefliğini sürdürdü.
1945 yılında İstanbul'da Filarmoni Derneği'nin kuruluşuna ön ayak oldu. Bu dernek aracılığıyla dünyaca ünlü şef ve solistlerin Türkiye'ye gelip konserler vermesi mümkün oldu.
1950-1955 yılları arsında İstanbul Radyosu'nda, Temsil Kolu Şefi olarak çalıştı. Ayrıca 'Piyano Dünyasında Gezintiler' programını hazırlayıp sundu. 1968'de emekli olana kadar İstanbul Şehir Orkestrası'nı yönetmeyi sürdürdü.
MİMAR SİNAN ÜNİVERSİTESİ'NDE DERSLER VERDİ
Aile bireylerinin ölümü ve maddi sıkıntılar sonucunda konak yaşamı sona erip Serencebey'deki küçük apartman dairesinde yalnız yaşayan Cemal Reşit Rey, yaşlılık dönemindeki sanat dünyasından uzaklaştı. 1960'ların sonunda Haldun Dormen'in önerisi ile yeni bir oyun üzerinde çalıştı. Yaygara 70 isimli oyunun başarısının ardından aynı ekiple Uy Balon Dünya isimli yeni bir çalışma daha yapıldı ancak çok başarılı olmadı. 1971 yılında son opereti olan Bir İstanbul Masalı'nı besteledi.
1981'de devlet sanatçısı unvanına layık görüldü. 1982'den ölümüne kadar Mimar Sinan Üniversitesi Devlet Konservatuvarı'nda kompozisyon öğretmenliği yaptı. 1985'te Lüküs Hayat operetinin 51 yıl aradan sonra yine aynı sahnede İstanbul Şehir Tiyatrosu'nda sahnelenmesi nedeniyle gala gecesi için Harbiye'deki Muhsin Ertuğrul Sahnesi'ne getirilen Cemal Reşit Rey, burada son defa sahneye çıktı.
7 Ekim 1985'te hayatını kaybetti ve Edirnekapı'daki aile mezarlığına defnedildi.
CEMAL REŞİT REY ESERLERİ
OPERALARI
* Faire Sans Dire, tek perde. Libretto: Ekrem Reşit Rey (Alfred De Musset'ten yararlanılarak) 1920
* Yarın Marek, üç perde, dört tablo. Libretto: Xavier Fromentin 1920
* Sultan Cem, beş perde, on iki sahne. Libretto: Ekrem Reşit Rey (Roussel Despierre’nin senaryosuna göre) 1924
* Zeybek, üç perde. Libretto: Ekrem Reşit Rey 1926
* Köyde bir facia, tek perde. Libretto: Ekrem Reşit Rey 1929
* Çelebi, dört perde. Libretto: Ekrem Reşit Rey 1942-1945. Orkestrasyonunun tamamlanması 1973
OPERET VE MÜZİKALLERİ
* La Petit Chaperon Rouge, iki sahne, 1920
* Üç saat, üç perde, 1932
* Lüküs hayat, üç perde, 1932
* Deli dolu, üç perde, 1934
* Saz Caz, üç perde, 1935
*Maskara, üç perde, 1936
* Hava Cıva, üç perde, 1937
* Yaygara 70, 1969
* Uy balon dünya, 1970
* Bir İstanbul masalı, 1971
Cemal Reşit Rey’in ayrıca üç müzikal komedisi (revü’sü) vardır.
* Adalar revüsü, 1934
* Alabanda, 1941
* Aldırma, 1942
ORKESTRA YAPITLARI
* Bebek Efsanesi (Senfonik Şiir), 1928,
* Karagöz (Senfonik Şiir), 1930–1931.
* Enstantaneler (Senfonik İzlenimler), 1931.
* Scéne Turques (Halk Dansları Üzerine) dört parça, 1928.
* Paysages de Soleil (Senfonik İzlenimler), 1931.
* Inıtation (Senfonik Şiir), 1935.
* Senfoni No:1, 1941.
* L’appel (Senfonik Şiir), 1953.
* Fatih (Senfonik Şiir), 1953.
* Katibim (Piyano ve orkestra çeşitlemeler), 1953.
* Senfonik Konçerto (İkili Orkestra için), 1963.
* Senfoni No:2, 1969.
* Türkiye (Senfonik Rapsodiler).
* 50. Yıla Giriş (Senfonik Bölüm), 1973
KONÇERTOLARI
* Konçerto Kromatik (Piyano ve Orkestra için), 1932–1933.
* Keman Konçertosu, 1939.
* Piyano Konçertosu, 1949.
* Gitar Konçertosu, 1978
KONÇERTO PARÇALARI
* Introduction and Dance (Viyolonsel ve Orkestra için), 1928.
* Konçertant Parçalar (Viyolonsel ve Orkestra için), 1955.
* Andante ve Allegro (Keman ve Yaylılar Orkestrası için), 1967.
ODA MÜZİKLERİ
* Sonat (İki Piyano için), 1924.
* Kentet (Beş Üflemeli Çalgı için), 1932.
* Ondes Martenot ve Yaylı Çalgılar için Poem, 1934.
* Yaylı Çalgılar Kuarteti, 1935.
* Kısa Parça (Keman ve Piyano için), 1936.
* Kuartet (Piyano ve Yaylılar için), 1938 – 1939.
* Sextour (Tenor, Piyano ve Yaylılar Dörtlüsü için), 1939.
* Colloqye Instrumental, 1957.
* 12 Prelüd ve Füg (İki Piyano için), 1969.
ŞAN VE ORKESTRA ESERLERİ
* Anadolu Türküleri (Dört Parça), 1926.
* İki Anadolu Türküsü, 1930.
* Mystique (Mevlana’nın “Mesnevi” Mukaddimesi), 1938.
* Üç Anadolu Türküsü, 1970.
* Vokal Fantezi, 1980.
ŞAN VE PİYANO ESERLERİ
* Je Me Demande (şiir: Ekrem Reşit Rey), 1919.
* Üç Melodi (Paris’te Fromont Yayınevince basılmıştır), 1920.
* Initiales sur un Banc (şiir: Ekrem Reşit Rey), 1921.
* Chanson du Printemps (şiir: Ekrem Reşit Rey), 1922.
* Au Jardin (şiir: Philoxene Boyer), 1923.
* L’Offrande Lyrique (sekiz ezgi), 1923.
* Nocturne (şiir: Ekrem Reşit Rey), 1925.
* 12 Anadolu Türküsü (Paris’te Heugel Yayınevince yayınlandı), 1925–1926.
* Vatan (Hulusi Öktem’in “Mekteplerde Musıki” adlı kitabında yayımlanmıştır, 1930.)
* Dört Melodi (şiirler: Baki Süha Ediboğlu), 1956.
KORO ESERLERİ
* Anadolu Halk Türküleri (dört sesli koro için), 1926.
* İki Parça (eşliksiz kadın korosu için “Yunus Emre’nin şiirleri üzerine”, 1936.
* On Halk Türküsü (dört sesli koro ve piyano için), 1963.
MARŞLARI
* 10. Yıl Marşı (piyano ve şan; bando için düzenlemeleri yapılmıştır), 1933.
* Denizciler Marşı (şan ve piyano için; bando düzenlemeleri yapılmıştır), 1935.
* Yedek Subay Marşı (piyano ve bando düzenlemesi yapılmıştır), 1940.
* 100. Yıl Marşı, 1981.
PİYANO YAPITLARI
* Scénes Turques, Anadolu Türküleri üzerine 6 parça (Heugel yayınevi, Paris), 1928.
* Paysages de Soleil (Anadolu Halk Dansları üzerine 6 parça), 1930–1931.
* Sonat, 1936.
* Pelerinages Dans la Ville Qui N’est Plus que Souvenir (Ankara Devlet Konservatuvarı Yayını), 1940–1941.
* Fantezi, 1948.
* İki Parça, 1959.
* On Halk Şarkısı (koro şarkılarının piyano uyarlaması, Ankara Devlet Konservatuvarı Yayını), 1967.
SAHNE MÜZİKLERİ
* Özyurt, 1933.
* Macbeth, 1934
* Kral Lear, 1936.
* Hamlet, 1936.
* Benli Hürmüz, 1936
CEMAL REŞİT REY ÖDÜLLERİ
1914-1915 - Cenevre Konservatuvarı Solfej Birincilik Ödülü
1914-1915 - Cenevre Konservatuvarı Piyano Birincilik Ödülü
1915-1916 - Cenevre Konservatuvarı Erkek Birincilik Ödülü
1915-1916 - Cenevre Konservatuvarı parnak Birincilik Ödülü
1953 - İspanyol Hükümeti'nin Alfonso X el Sabio Nişanı
1957 - İtalyan Hükümeti'nin Stella della Solidarietà Italiana Nişanı
* Fransız Hükümeti'nin Chevalier de la Legion d’Honneur payesi
1980 - Fransız Hükümeti’nin Officier de la Legion d'Honneur payesi
* TİSAV Elli Yıl Sahnede Kalanlar Ödülü
1981 - İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Osman Hamdi Ödülü
1981 - Atatürk Sanat Armağanı
1981 - Devlet Sanatçısı Unvanı
1984 - Mimar Sinan Üniversitesi Devlet Konservatuvarı Profesörü
1985 - Sevda-Cenap And Vakfı Altın Onur Madalyası