Merhum Başbakan Adnan Menderes'in 17 Eylül 1961'de idam edilmesinin üzerinden 58 yıl geçti. Adnan Menderes kimdir? ve 27 Mayıs 1960 darbesi nedir? sorularının yanıtı haberimizde...
Ali Adnan Menderes, 1899 yılında Aydın'da doğdu ve Türk siyasi tarihinin simge isimlerinden biri oldu. Ali Adnan Menderes, annesi Tevhide Hanım, babası Ethem Bey ve ablası Melike'yi verem hastalığından kaybetti. Menderes, okulunu bitirmesinin ardından dedesi Hacı Ali Paşazade'nin kendisine miras bıraktığı Çakırbeyli Çiftliği'nin başına geçti.
ÇİFTLİĞİN BİR BÖLÜMÜNÜ KÖYLÜLERE BIRAKTI
Menderes bu çiftliğin büyük bir bölümünün köylüler tarafından kullanıldığını fark etti ve 1932 yılında çiftliğin bu bölümünü tapu terki yoluyla ko¨ylu¨lere bıraktı.
2 Eylu¨l 1928'de I·zmir'in tanınmıs¸ ailelerinden Evliyazadelerin kızı Fatma Berrin Hanım ile evlendi ve Aydın, Yu¨ksel ve Mutlu adında üç çocuğu oldu.
CHP'YE KATILDI
Siyasi kariyerine Serbest Cumhuriyet Fırkasında başlayan Menderes, bu parti kurulmadan önce CHP'den bir teklif almış ancak kabul etmemişti. Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın feshedilmesinin ardından Menderes, Celal Bayar, I·ttihat ve Terakki Mektebi'nden hocası Vasıf C¸ınar ve c¸ok iyi tanıdıgˆı Halit Onaran ile görüşmesi sonrasında CHP'ye katıldı.
1931 yılındaki erken seçimde aday olmadığı halde milletvekili seçilen Menderes, kendisini aday listesine Atatürk'ün koyduğunu öğrendi.
Menderes, 1935, 1939, 1943 sec¸imlerinde CHP Aydın Milletvekili olarak aralıksız 14 yıl parlamentoda CHP grubunda go¨rev aldı.
Menderes, hükümetin Toprak Reformu Tasarısı'nın 1945'te Meclis'teki go¨ru¨s¸meleri sırasında sergilediği karşı duruş sonrasında siyaset sahnesinde tanınan bir isim haline geldi.
DEMOKRAT PARTİ'NİN KURULUŞU
Demokrat Parti (DP) 7 Ocak 1946'da Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Ko¨pru¨lu¨ ve Refik Koraltan tarafından kuruldu.
Demokrat Parti'nin kuruluşu üzerinden 4 ay geçmeden erken seçim kararı alınarak o¨nce yerel, ardından genel sec¸im sürecine girdi. 26 Mayıs 1946'da yapılan yerel seçimlere girmeme kararı alan Demokrat Parti, partilileri sandığa gidip gitmemekte serbest bıraktı.
CHP'nin kazandığı 1946 genel seçimlerinde Menderes, memleketi Aydın'dan değil, Kütahya'dan milletvekili seçildi.
DEMOKRAT PARTİ'NİN 1950 SEÇİMLERİNDEKİ ZAFERİ
CHP Hu¨ku¨meti 1 Mart 1950'de genel sec¸imlerin 14 Mayıs 1950'de yapılmasına karar verdi. Halkın Demokrat Parti'ye ilgisi, aday listelerinde de kendisini gösterdi. Büyük bir seçim kampanyası başlatan Demokrat Parti'de milletvekili adaylığına yoğun talep oldu. Adnan Menderes de I·stanbul'dan milletvekili sec¸ildi.
Sec¸imlerde, Demokrat Parti yüzde 53 oy oranıyla, Meclisin yüzde 84'u¨ne sahip oldu.
ADNAN MENDERES PARTİ LİDERİ OLDU
Seçim sonuçlarının ardından Demokrat Parti Grubu'nda yapılan oylama sonucunda Bayar'ın Cumhurbaşkanı olmasına karar verildi. Adnan Menderes, Bayar'ı evinde ziyaret ederek Fuat Köprülü'nün başbakan olmasını önerdi. Bunun üzerine Bayar, "Başvekil sizsiniz Adnan Bey" diyerek Menderes'in parti liderliğini de almasını istedi..
ARAPÇA EZAN YASAĞI KALDIRILDI
Menderes, Demokrat Parti iktidarında, Anadolu halkı tarafından kabul görmeyen çok sayıda politikaya son verdi. Dini özgürlüklerle ilgili attığı adımlar kapsamında Menderes, 1932 yılından itibaren Diyanet İşleri Başkanlığının talimatıyla uygulanan "Arapça ezan okuma yasağı"nı 18 yıl aradan sonra kaldırdı. Hükümet tarafından ezanın okunma şekli müezzinlere bırakıldı.
1954 GENEL SEÇİMLERİNDE ZAFER
2 Mayıs 1954'te yapılan genel seçimlere katılım, hic¸bir kanuni zorlama olmamasına ragˆmen yüzde 88,63 gibi oldukc¸a yu¨ksek bir oranda gerc¸ekleşti. Demokrat Parti, yüzde 56 oy oranıyla Cumhuriyet tarihinin en yüksek oyunu aldı ve Meclis'teki milletvekili sandalyelerinin yüzde 93'u¨nu¨ kazandı.
27 MAYIS 1960 ASKERİ DARBESİ
Türk Silahlı Kuvvetleri içindeki bazı general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Milli Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1960'ta sabaha karşı yönetime el koydu.
Adnan Menderes, aynı gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya'da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara'ya götürüldü ve daha sonra diğer tutuklu Demokrat Parti üyeleriyle Yassıada'da hapsedildi.
Yassıada'daki yargılamalar, 14 Ekim 1960'ta başladı ve 15 Eylül 1961'de karara bağlandı. Yargılamalar sonucunda Adnan Menderes 17 Eylül 1961'de Yassıada'da idam edildi.
"Yeter söz milletindir." diyerek çıktığı siyaset yolunda güçlü Türkiye hayalini politikaları ve kalkınma atılımlarıyla gerçekleştirmeye çalışan Menderes, "demokrasi şehidi" olarak tarihine geçti.
TBMM tarafından 11 Nisan 1990'da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadaşlarının itibarları iade edildi.
Aynı kanun uyarınca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu'nun naaşı, 17 Eylül 1990'da İmralı'dan alınarak devlet töreniyle İstanbul Vatan Caddesi'nde yaptırılan anıt mezara taşındı.
FATİN RÜŞTÜ ZORLU KİMDİR?
Türk siyasetçi ve bürokrat Fatin Rüştü Zorlu'nun dedesi Rus İbrahim Paşa Osmanlı'ya sığınınca Yusufelili Zor Derebeyi Ali Paşa'nın kızıyla evlendirildi. Zorlu soy isminin kaynağı buradan gelmektedir. İstanbul'da doğdu. Demokrat Parti (DP) iktidarı (1950-1960) döneminde Başbakan Yardımcılığı, Devlet Bakanlığı ve Dışişleri Bakanlığı yaptı, 27 Mayıs Darbesi'ni gerçekleştiren Milli Birlik Komitesi tarafından atanan yargıçlardan oluşan "Yüksek Adalet Divanı" tarafından idama mahkûm edildi.
İDAMI
1960 yılında 27 Mayıs Darbesi'nden sonra diğer hükümet üyeleri ve DP yöneticileriyle birlikte tutuklanarak, yeni oluşturulan "Yüksek Adalet Divanı" tarafından Yassıada'da yargılandı. Bu mahkeme 14 sanıkla birlikte Fatin Rüştü Zorlu'yu da idam cezasına çarptırdı. Cezası, Adnan Menderes ve Hasan Polatkan'ınki ile birlikte, askeri müdahaleyi gerçekleştiren MBK tarafından onaylandı. 16 Eylül 1961'de idam edilerek hayatına son verildi. İdama büyük bir metanetle gitmiştir.
Yassıada komutanı Tarık Güryay'ın anılarında bu olaya şu şekilde yer vermiştir :
"ALLAH MEMLEKETİ KORUSUN HAYDİ ALLAHAISMARLADIK"
Zorlu, ölüme gerçekten zorlu bir metanetle gitti. O kadar ki, hatta mahut gömleğin üzerine giydirilişinden sonra, kendisine dini telkinde bulunan hocanın, Arapça kelimeleri telaffuzda düştüğü hataları düzeltti. Kollarını arkadan bağlarken, başsavcıya son bir ricada bulundu. Ellerinin önden bağlanmasını istedi. Fakat bunun kanunen imkânsızlığı kendisine anlatıldı. idam sehpasına, öz dedesi gazi Osman Paşa'nın adına yazılan marş eşliğinde gitmiştir.[4] Beraberce sehpaya doğru yürüdük. Ne masaya, ne de masa üzerindeki sandalyeye çıkarken yardım istedi. Hatta heyecandan eli titreyen cellâda: "Oğulum ne titreyip duruyorsun? İlmik senin değil, benim boynuma geçecek" dedi. Sonra âdeta kendisini uçsuz bucaksız bir boşluğa atar gibi: "Allah memleketi korusun, haydi Allahaısmarladık!" dedikten sonra, ayaklarının altındaki sandalyeyi itmek işini de kimseye bırakmadı. Boyu uzun olduğu için, ayakları masaya basmıştı. Cellât masayı itti. Ona bu kadarcık da iş düşmüş bulunmasaydı, Zorlu sanki asılmış değil, intihar etmiş olacaktı.
HASAN POLATKAN KİMDİR?
Hasan Polatkan kimdir, 1950-60 arasında Adnan Menderes hükümetlerinde çalışma ve maliye bakanı olarak görev yaptı. 1960 İhtilâli sonrasında, 16 Eylül 1961’de Yassıada da asılarak îdâm edildi.
Hasan Polatkan, 1915 yılında Eskişehir‘de doğmuştur. Kırım Tatarı kökenlidir. Babası, küçük bir bakkal dükkânını çalıştıran Abdulbahri Bey, annesi Gülsüm Hanım’dır. İlkokul, ortaokul ve liseyi Eskişehir‘de bitirdikten sonra 1933 yılında üniversiteyi okumak için Ankara‘ya geldi ve Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesinde okudu, 1936 yılında mezun oldu.
Üniversiteden mezun olunca T.C. Ziraat Bankası‘na müfettiş yardımcısı olarak işe başladı ve 3 yıl sonra da müfettiş oldu.
21 Temmuz 1946 tarihinde Eskişehir’den Demokrat Parti milletvekili adayı oldu ve 8. dönem milletvekili seçildi. 14 Mayıs 1950 tarihinde yine Eskişehir’den Demokrat Parti adına 9. dönem milletvekili oldu. Ardından 22 Mayıs 1950 tarihinde Başbakan Adnan Menderes‘in kurduğu 19. Hükümette çalışma bakanı olarak görevlendirildi. 14 Aralık 1950 tarihinde Maliye bakanı oldu. Daha sonra kurulan dört Menderes hükümetinde de Maliye bakanı görevine devam etti.
1954 yılında Eskişehir’den 10. dönem milletvekili, 1957 yılında Eskişehir’den 11 dönem milletvekili seçildi.
Maliye bakanı olan Hasan Polatkan‘ın uyguladığı mali politikalar neticesinde sürekli ve yüksek enflasyona sebep oldu. Hızlı büyüme hedefi ön planda olduğundan denk bütçe gözardı edilerek yatırımlar ertelenmedi. Giderek artan bütçe açıklarının önce dış kaynaklarla karşılanması hedeflendi. Ancak gelişmeler istenilen yönde olmayınca iç kaynaklara dönüldü. 1955 yılından itibaren para arzı hızla arttı. Enflasyonu körükleyen bu uygulamalar sabit ve dar gelirlilerin, asker ve sivil bürokratların tepkisine yol açtı.
26 Mayıs 1960 tarihinde Eskişehir‘de Başbakan Adnan Menderes ile birlikte Eskişehir Şeker Fabrikasının açılışını yaptı. 27 Mayıs 1960 tarihinde Kütahya‘dayken Adnan Menderes ile birlikte tutuklandı. Yassıada‘ya hapsedildi.
27 Mayıs 1960 tarihinde yapılan askeri darbeden sonra diğer hükümet üyeleri ve DP yöneticileriyle birlikte tutuklanarak, yeni oluşturulan “Yüksek Adalet Divanı” tarafından Yassıada’da yargılandı. Bu mahkeme 15 sanıkla birlikte Hasan Polatkan‘ı da idam cezasına çarptırdı. Celal Bayar ile birlikte 12 kişinin idam cezası müebbete çevrildi. Hasan Polatkan‘ın cezası, Adnan Menderes ve Fatin Rüştü Zorlu ile birlikte, askeri müdahaleyi gerçekleştiren Millî Birlik Komitesi tarafından 15 Eylül 1961 tarihinde onaylandı. 16 Eylül 1961 tarihinde idam edilerek hayatına son verildi.
Hasan Polatkan, 1949 yılında Mutahhara Polatkan ile evlendi. Sema ve Nilgün adlarında iki kızı vardır. Büyük kızı Sema psikolojik baskılara dayanamayıp hastalandı ve hayatını kaybetti.
Hasan Polatkan ve diğerleri için, Yassıada da bulunan mezarlarının uygun bir yere nakledilmesi için 1987 yılında bir yasa çıkarıldı. Hasan Polatkan, Adnan Menderes ve Fatin Rüştü Zorlu‘nun mezarları 17 Eylül 1990 tarihinde İstanbul‘da Topkapı’da yaptırılan anıtmezara nakledildi. 1990’da çıkarılan bir yasa ile de, hüküm giymiş tüm Demokrat Parti’lilerle birlikte itibarı iade edildi.
