Yalan nedir?
TDK yalanı “doğru olmayan, gerçeğe uymayan söz” olarak tanımlıyor.
Wikipedia ise şöyle tanımlıyor: “Yalan, yanlış olduğuna inanılan, tipik olarak birini aldatmak veya yanıltmak amacıyla kullanılan bir iddiadır.”
Yalan hiçbir kültürde hoş görülmez. İslam kültüründe, yalanla imanın bir arada olmayacağı öğretilir.
Hiçbir şekilde hoş görülmese de bütün kültürlerde, bazı özel durumlarda, yalana geçici ve sınırlı olarak izin verilir. İslam kültüründe yalana cevaz verilen durumlar batı kültüründe beyaz yalan veya pembe yalan olarak adlandırılan durumlara benzer.
Yalanın renkleri
Yalanın farklı çeşitleri renklere benzetilerek tanımlanır.
Kırmızı yalan, kin ve intikamla ilgilidir. Kendine zarar verme pahasına başkalarına zarar verme güdüsü tarafından yönlendirilir. Başkalarına kızdığımızda, bize bir şekilde haksızlık edildiğini düşündüğümüzde, bir ihanet duygusu hissettiğimizde muhatabımızı cezalandırmak için söyleriz.
Kara yalan, duygusuz bencillikle ilgilidir. Genellikle kişinin arzu ettiği şeyin elde edilmesi için söylenir.
Yeşil yalan, toplumun çevreci duyarlılığına cevap vererek yanlış veya abartılı iddialarda bulunmaktır. Çevrecilik hareketi arttıkça beraberinde getirdiği tüketici şüpheciliği, hayatımıza yeşil yıkama (greenwashing) kavramını entegre etti[ii]. Bu kavrama “yeşil göz boyama” da deniyor. Yeşil yıkama kavramı, çevre dostu olan yeşil ile kusurları örtmek anlamındaki “badana” terimlerinin birleşiminden oluşuyor.
Mavi yalan, sözde bir topluluğa fayda sağlamak için veya "topluluğun iyiliği adına" söylenir. "Mavi yalan" teriminin kökeni, muhtemelen polis memurlarının polis gücünü korumak veya bir sanığa karşı yasal bir davanın başarısını sağlamak için yanlış beyanda bulunduğu durumlardan (kamu yararı) gelmektedir.
Gri yalan, kısmen başkalarına, kısmen de kendimize yardım etmek için söylenir. Yardım ve zarar dengesine göre grinin tonları değişiklik gösterebilir. Tanımına uygun olarak, açıklığa kavuşturulması zordur.
Beyaz yalan veya pembe yalan, zararsız veya önemsiz olduğu düşünülen yalandır. Özellikle kibar olmak, birinin duygularını incitmemek, muhatabının üzülmesini engellemek için söylenen bir yalan…
Beyaz yalanlarla ilgili araştırmalar
İyi niyetli de olsa, yalan söylemek nasıl bir sosyal etkileşim doğuruyor?
Yapılan bir araştırmada, araştırma grubundakilerin, yalan söyleyen kişilerin gerçeği söyleyenlerden daha az ahlâklı olduğunu düşündükleri görüldü.
Başka bir çalışmada da beyaz yalan söyleyenlerin, beyaz yalan sonucu elde ettikleri ödülden aslında memnun olmadıkları anlaşıldı.
Beyaz yalanlar çoğunlukla zararsız, hatta iş yaşamının gerekli bir parçası gibi görülür.
Örneğin bir olay hakkında rapor yazan biri, iş arkadaşını incitmemek adına gerçekleri çarpıtabilir.
1500 katılımcıyla yapılan bir araştırma[iv] önemsiz görünen yalanların bile bir bedeli olduğunu gösteriyor. Ufak yalanlar kişinin başka insanları okumalarını sağlayan becerisini köreltiyor, bu da yanlış anlamaları artırıp profesyonel ilişkileri zayıflatıyor.
Dürüst davranmayanlar, kendilerini başkalarıyla olan ilişkileri üzerinden tanımlamakta zorlanıyor, çevrelerindekileri kişiliksizleştirmeye daha meyilli hale geliyor, dürüst olmayan davranışları akıl oyunlarıyla izah etmeye başlıyorlar.
Yalan da dürüstlük de bulaşıcıdır
Bir tedarikçiyle anlaşmaya varmaya çalıştığınızı veya sizin potansiyel bir müşteriyle anlaşmaya çalışan bir tedarikçi olduğunuzu hayal edin. Diğer şirketin temsilcisinin size yalan söylediğini düşünün. Dürüstlükle mi cevap verirsiniz, yoksa siz de yalan mı söylersiniz?
Pazarlama görüşmesi deneyimi olan 350 ve 424 kişilik iki satış uzmanı grubuyla iki deney yapıldı.
İlk deneyim, dürüst davranılan katılımcıların sadece yüzde 16’sının son görüşmede yalan söylediğini, ancak aldatıcı davranış gören katılımcıların yüzde 55’inin yalan söylediğini gösterdi.
İkinci deneyimde, sonuçların sağlamlığını kontrol etmek için, yalan daha az cazip hale getirildi. Bulaşma etkisi kalıcıydı.
Önce yalan gören katılımcıların yalan söyleme ihtimali, önce dürüst davranılan katılımcıların yalan söyleme ihtimalinin iki katıydı.
Her iki deney ayrıca dürüstlüğün de bulaştığını doğruladı. İlginç bir şekilde, katılımcıların bir davranışı görme sıklığı bulaşma etkisini değiştirmedi. Tek bir yalan veya dürüstlük davranışı bulaşmayı tetiklemek için yeterliydi.
Yalanın hangi rengi tercih edilebilir?
Yalan veya dürüstlük bulaşıcı olduğuna göre, muhataplarınıza dürüstlüğü mü beyaz yalan alışkanlığını mı bulaştırmak istersiniz?
Yukarda açıklanan araştırmaların da doğruladığı gibi, akıl ve vicdan yalanın hiçbir rengini mazur gösteremiyor. Yalandan, riyadan uzak bir yaşam umuduyla.
[i] https://en.wikipedia.org/wiki/Lie
[ii] Şirin Gizem Köse. HBR Türkiye. Yeşil Yıkama_ Küçük Yeşil Yalanlar ile Aldatılan Kim? 27 Aralık 2021.
[iii] HBR Türkiye. 26.09.2018. Ne Zaman Beyaz Yalan Söyleyebilirsiniz.
[iv] Tim Bower. HBR Türkiye Mayıs 2020. Küçük Yalanlar, Büyük Bedeller.
[v] Leopold Ried, Stephanie Eckerd, Lutz Kaufmann. Tedarikçilerle Yapılan Görüşmelerde Yalan Bulaşıcı. 14 Kasım 2022.
