Karar ve kararsızlık

Yöneticilik faaliyetinin temelinde “karar verme” vardır, karar veremeyen kişiler yöneticilik yapamazlar.

“En kötü karar kararsızlıktan iyidir”, "kararsızlık ve tehir, başarısızlığın anahtarıdır", "kararında sabit olmayanın, işlerinde sebat etmesine imkân yoktur", “en büyük zaman hırsızı, kararsızlıktır” sözleri karar vermenin önemine ve kararsızlığın sakıncalarına işaret eder.

Ancak bazen kararsızlık da faydalı olabilir. “Karar vermeme” veya “kararı erteleme” yönünde verilen bir karar da özü itibariyle bir karardır ve kararsızlık olarak adlandırılmayabilir.

Aşağıdaki örneklerde olduğu gibi, kararsızlığın bilinçli olarak tercih edilmesi gereken bazı durumlar da olabilir.

Rasyonel karar vermeyeceğimiz durumlarda kararı tehir etmek daha faydalıdır[i]

Karar verme süreci, bir ihtiyacın veya sorunun tespiti ile başlar. Bu ihtiyacı veya sorunu giderecek alternatifler belirlenir. Alternatiflerle ilgili bilgiler toplanır. Çeşitli kriterlere göre alternatifler karşılaştırılır ve biri tercih edilir.

Ancak her seferinde süreç böyle mi işler? Markette kasaya yaklaştığımızda bir sakız kutusunu sepete atmaz mıyız? Süreci bir kez işlettikten sonra çok memnun kaldığımız ve güvendiğimiz bir seçenek varsa, yine de her seferinde bu süreci baştan sona takip eder miyiz?

Beynimiz, vücut ağırlığımızın yüzde 2’sini oluştururken, tüm vücudun harcadığı enerjinin yüzde 20’sini tek başına harcıyor. Beynimiz mümkün olan en az enerjiyi harcamak için çaba gösteriyor ve karar süreçlerinde kısa yollar oluşturuyor.

Nobel ödülü alan Daniel Kahnemann ve Richard Thaler’in çalışmaları kararlarımızın her zaman rasyonel olmadığına, irrasyonel kararların da hayatımızda önemli yer aldığına dikkat çekiyor.

Öte yandan, gelişen teknolojiyi maharetle kullanan kurumlar, büyük verileri analiz ederek, irademizi etki altına almaya çalışıyor. Amerika’daki seçimlerin bu yöntemle etki altına alındığı ve Trump’ın bu etkiyle seçilmesinin sağlandığı konusundaki söylentileri biliyoruz.

Bu sebeple, irademizin etki altında olabileceği, rasyonel karar vermeyeceğimizi tahmin ettiğimiz konularda karar sürecini bir süre ertelemek faydalıdır.

Demirleme etkisi altında karar vermek sakıncalıdır[ii]

Zihnimiz ilk bulduğu fikirlere daha fazla önem verir, bu fikirler sonradan gelen düşünceleri etkiler. Önce öğrendiğimiz bilgilerin sonradan öğrendiklerimizi etkilemesine demirleme etkisi deniliyor.

Araştırmalar, gerçek yargı ve demirleme yargısı arasındaki bağlantı ne kadar zayıf olursa olsun demirleme etkilerinin kalıcı olduğunu göstermiştir.

Bir araştırma, insanların sporcuların performansını tahmin ederken giydikleri forma numarasından etkilendiğini açığa çıkarmıştır. İnsanlar, formasında daha büyük bir sayı olan sporcuyla daha küçük bir sayı olanı eşit görmüyor ve büyük sayılı olanın daha iyi oynayacağını düşünüyor.

Özellikle seçmen davranışlarında demirleme etkisini yoğun olarak görürüz. Seçmenlerin büyük çoğunluğu demirleme etkisi altındadır, farklı somut göstergelere rağmen demirleme etkisinden kolay kolay kurtulamazlar.

Aynı şekilde, demirleme etkisiyle, teslimiyetçi aidiyet duygusu ile bağlandığımız sosyal grupların, partilerin ve cemaatlerin aleni kusurlarını görmek istemez, tevil etmeyi tercih ederiz. Şu günlerde kamuoyunun gündemine gelen altı yaşındaki çocuk gelin olayında olduğu gibi… Gerçeğin ortaya çıkması yerine, tevilimizi kolaylaştıracak gelişmeler olmasını temenni eder, sessizliğe gömülürüz.

Demirleme etkisinde kalıp kalmadığımızı anlamak için şu soruları sormak faydalı olur:

“Karar verirken ya da yargıda bulunurken hangi bilgiyi kullanıyoruz? Bu bilgi doğru mu ve konuyla ilgili mi? Bilginin önemini doğru ölçebiliyor muyuz? Bilgi ne kadar objektif?”

Bu sorulara tatmin edici bir cevap veremiyorsak, demirleme etkisinde olabiliriz. Böyle bir durumda daha fazla araştırma yaptıktan sonra karar vermek daha faydalı olacaktır.

Kararsızlık duygusu yaşıyorsanız kararınızı bir süre erteleyin[iii]

Kararsızlık rahatsız edicidir, ikilem, çelişki ve kafa karışıklığı gibi duygular uyandırır. Ancak özellikle de karmaşık kararlar söz konusu olduğunda, kararsızlık iyi kararlar almak için faydalı da olabilir. Araştırmalara göre, kararsızlık yeni alternatif arayışlarını, tavsiye arama davranışını artırabilir.

Kararsızlığın bizi yanlış yönlendirmesine izin vermek yerine şu adımlarla faydalı hale dönüştürebiliriz:

İlk adım: Düşünmek için zaman ayırın. Aynı anda birden fazla duygu hissetmek, önem verdiğiniz bir şeyi kaybedebileceğinizin göstergesi olabilir. Kararsızlığın yol açtığı “duraksama”dan faydalanın ve karmaşık duygulara yargıyla değil merakla yaklaşarak ne hissettiğinizi, duygularınızın nedenlerini belirleyin.

İkinci adım: Karar için zaman verin. Yapılan bir araştırmada, çabuk karar vermek için içsel veya dışsal yoğun bir baskı olduğunda kararsızlığın faydalı olmadığı bulundu. Yapabiliyorsanız, çok yakın tarihli olmayan, farklı alternatifleri değerlendirmeye zaman ve enerji ayırmanızı sağlayacak bir son tarih verin.

Üçüncü adım: Özellikle daha önce denenmemiş inovatif projelerde, aşama eşiği ve nihai karar kriterleri belirleyerek bu eşikte projeye devam veya sonlandırma kararı verebileceğinizi dikkate alın.

Yoğun duygusal ortamlarda karar vermeyin

Yoğun duygusal ortamlarda karar vermek doğru değildir. Maide Suresi 8. Ayetinde de işaret edildiği gibi, öfkeliyken verilen kararlar adaletten uzak olduğu gibi, aşırı sevinçliyken verilen kararlar da çoğunlukla doğru olmaz.

Kararlar duyguyla değil, akılla verilmelidir. Bu sebeple karar verirken duygusal yoğunluğumuzun geçmesini beklemeliyiz.

***

Alternatifler yeterince değerlendirilmeden alınan aceleci kararlar genellikle pişmanlıkla sonuçlanır. Acele ve telaşla yanlış karar vermek yerine teenni ile karar vermeliyiz.

Alternatiflerin sağlıklı bir şekilde değerlendirildiği teenniye dayalı karar süreçleri ise başlangıçta daha uzun gözükse de sonuca daha çabuk ulaştırır.

Son söz: Telaşla yanlış karar vermek yerine, bazen de “kararsızlık” iyidir.

Karar süreciyle ilgili detaylı bilgi için:

Başarılı “karar süreci” nasıl kurgulanır?