Türkiye Cumhuriyeti tarihinde, silahlı kuvvetlerin yönetime üçüncü müdahalesi olarak tarihe geçen '12 Eylül Askeri Darbe', binlerce kişinin öldürülmesine ve tutuklanmasına neden oldu. '1980 Asker İhtilali' olarak da bilinen '12 Eylül Asker Darbesi', dönemin Genelkurmay Başkanı Kenan Evren liderliğinde gerçekleştirildi. İşte, 12 Eylül Darbesi'nde verilen idamlar ve cezalar...
Toplumsal hayatı derinden yaralayarak gerisinde ağır insan hakları ihlalleri bırakan ve günümüzde etkileri hâlâ devam eden 12 Eylül Asker Darbesi'nde, Genelkurmay Başkanlığını Kenan Evren'in yaptığı Türk Silahlı Kuvvetleri'nin yönetime el koymasının ardından Türkiye Büyük Millet Meclisi lağvedildi, Anayasa uygulamadan kaldırıldı.
12 EYLÜL DARBESİ NEDİR?
12 Eylül 1980 darbesi, Süleyman Demirel'in başbakan olduğu dönemde, hükümeti görevden almak üzere düzenlenmiştir. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren'in öncülüğünde ve emir-komuta zincirinde gerçekleştirilen darbede, 650 bin kişi gözaltına alınırken, 7 binin üzerinde kişinin idam cezası istendi. Bunlardan 517'si idam cezası verildi. Kenan Evren'e, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Nurettin Ersin, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer, Hava Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya ve Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Sedat Celasun'dan oluşan Milli Güvenlik Konseyi eşlik etti.
1980 İHTİLALİ NEDEN OLDU?
Darbeciler, gerekçe olarak siyasi cinayetleri, Kudüs Mitingi'ni ve siyasi istikrarsızlıkları gösterdi. Necmettin Erbakan öncülüğünde Konya'da düzenlenen Kudüs Mitingi'ni darbeciler "şeriat amaçlı kalkışma girişimi" olarak nitelendirdi. Öte yandan 22 Mart 1980'de ilk turu düzenlnene Cumhurbaşkanlığı seçimleri Eylül ayına kadar sonuçlandırılmayınca demokrasiye olan güvenin azalması da darbeye gerekçe gösterildi. Ekonomik sebepler olarak da dış ticaret açığındaki artış, döviz sıkıntısı, işsizlik gibi durumlar öne sürüldü. Ayrıca sağ-sol tartışmaları nedeniyle güvenlik problemleri yaşandığı, bunların da darbeye zemin hazırladığı öne sürüldü.
210 bin davada 230 bin kişi yargılandı. 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı. Siyasi partiler ve Türkiye Büyük Millet Meclisi lağvedildi. 1982 yılında hazırlanan anayasa ile, önceki anayasada ciddi değişiklikler yapıldı. Darbenin ardından, Türkiye siyasetinin tekrar tasarlandığını 9 yıllık bir askeri dönem başladı.
12 EYLÜL DARBESİ'NDE İDAMLAR VE CEZALAR
İdam cezası verilen 517 kişiden 50'si asıldı. İdamı istenen 259 kişinin dosyası da Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne gönderildi. 71 bin kişi Türk Ceza Kanunu'nun 141, 142, 163. maddelerinden yargılandı. 14 bin kişi vatandaşlıktan çıkarıldı. 388 bin kişi pasaport hakkından men edildi. 30 bin kişi işten atıldı. 98 bin kişi örgüt üyesi olma suçuyla yargılandı. 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurt dışına gitti. 300 kişi şüpheli şekilde öldü. 171 kişinin işkenceden öldüğü belgelerle tescillendi. 937 film sakıncalı olduğu gerekçesiyle yasaklandı. 4 bine yakın öğretmen, 120 öğretim üyesi, 47 hakim işinden edildi. 400 gazeteci için toplam 4 bin yıl hapis cezası istendi. 300 gazeteci saldırıya uğrarken, 3 gazeteci öldürüldü.
"BİR SAĞDAN BİR SOLDAN..."
Darbeden sonra idamlara 8 Ekim tarihinde başlandı. Kenan Evren, "Adaletli olsun diye bir sağdan bir soldan astık" söylemini bu acı olay için dile getirdi. Yıllar sonra görülen davada kendisine "Bu sözler size mi ait?" sorusunun sorulması üzerine, "Evet. Bitaraf olduğumu göstermek için, bir sağdan bir soldan, bir sağdan bir soldan astık" şeklinde açıklama yaptı. Kenan Evren, bu kanlı olaydan pişman olmadığını belirterek, "Yine olsa yine yaparım" dedi.
"ASMAYALIM DA BESLEYELİM Mİ?"
İlk idam edilen sol görüşlü Necdet Adalı oldu. Ardından da ülkücü Mustafa Pehlivanoğlu idam edildi. 18 yaşındaki Erdal Eren de yaşı büyütülerek idam edildi. Kenan Evren, Erdal Eren için "Asmayalım da besleyelim mi?" sözünü kullandı. Sağ ve sol görüşlü gençlerin yanı sıra, siyasilerin tamamına yakını yargılandı. Milletvekillikleri düşürülen siyasiler aylarca mahkeme salonlarında tutuldu.
Başbakan Süleyman Demirel'in milletvekilliği sona erdi ve gözaltına alındı. Demirel, eşi Nazmiye Demirel, CHP Başkanı Bülent Ecevit ve eşi Rahşan Ecevit, birlikte kaldıkları Çanakkale Gelibolu Hamzaköy'deki Türk Silahlı Kuvvetleri misafirhanesinden alınarak uçakla askeriyeye götürüldü.
12 EYLÜL DARBESİ'NDE NELER YAŞANDI?
Türkiye'nin siyasi ve sosyal hayatını yeniden dizayn eden 12 Eylül süreci öncesindeki çalkantılar, askeri müdahalenin ardından yerini mutlak baskının hakim olduğu bir atmosfere bıraktı.
Darbenin ardından 650 bin kişi göz altına alındı, 1 milyon 683 bin kişi fişlendi. Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılandı, 7 bin kişi için idam cezası istendi. 517 kişiye idam cezası verildi, 50 kişinin cezası infaz edildi.
98 bin 404 kişi örgüt üyesi olmak suçundan yargılandı, 30 bin kişi sakıncalı olduğu için işten atıldı. 14 bin kişi yurttaşlıktan çıkarıldı, 30 bin kişi siyasi mülteci olarak yurtdışına gitti.
171 kişinin gözaltında işkenceden öldüğü belgelendi. 937 film sakıncalı bulunduğu için yasaklandı. 23 bin 677 derneğin faaliyeti durduruldu. 3 bin 854 öğretmen, üniversitede görevli 120 öğretim üyesi ve 47 hakimin işine son verildi.
31 gazeteci cezaevine girdi, 300 gazeteci saldırıya uğradı. Üç gazeteci silahlı saldırıda öldürüldü.
Gazeteler 300 gün yayın yapamadı, 13 büyük gazete için 303 dava açıldı, 39 ton gazete ve dergi imha edildi.
Cezaevlerinde toplam 299 kişi yaşamını yitirdi, 14 kişi açlık grevinde öldü.
12 EYLÜL DARBESİ'NİN BİLANÇOSU
12 Eylül 1980 İhtilali, 2005 yılında Kanal D'de yayınlanan Çemberimde Gül Oya dizisinin 39. bölümünde konu edilmişti.
