Muğla’da sıcaklar bastırdı, benim okuma hızım da yavaşladı. Peyami Safa’nın “Yalnızız”ı hakkında bir yazı yazacaktım. Kitabı bitiremedim, bitsin sonra yazarım…
Bende eski gazetelerde özellikle eski İstanbul’a, eski İstanbul’daki gündelik hayata dair yazıları okuma merakı vardır. Sermet Muhtar Alus’un gazetelerdeki yazılarının bir kısmını da bu merakla toplamıştım.
Her şeyin kirlendiği, yozlaştığı, ilişkilerin yapaylaştığı, üslûbun, nezaket ve zarafetin târumâr olduğu günler yaşıyoruz. Belki de bundan, bu sert ve kaba dilin yakıcı havasından kurtulmak için maziye, güzel hatıralara, eski yazılara sığındım. Refii Cevad Ulunay’ın yıllar önceki bir gazete yazısının başlığını çok sevmiş ve hafızama nakşetmiştim: “İhtiyarım Şimdi Zevkim Hatıratımdır Benim”… Kâğıttan gemiler yapıp ferahfeza hatıralar denizine açılıyorum zaman zaman…
Eski sayfalar arasında öylesine, azâde ve âvâre dolaşırken Alus’un 1945 yılında “Akşam” gazetesinde kaleme aldığı “Kıyafetname; Physiognomonia” başlıklı yazısına takıldım. Keyifliydi. Şu çerden çöpten, şu garip insan fotoğraflarından, şu hissiz bürokrasiden bir süreliğine de olsa uzaklaşıyor insan böyle yazılara dalarak. Hani İlhan Berk “Paul Klee’de Uyanmak” şiirinde Klee’nin “Ad Marginem” tablosuna sığınır ve;
“Edibe bu sokağı al götür görmek istemiyorum
Edibe bu evleri Edibe bu göğü bu güneşleri”
der ya… İşte öyle, bu garip devrândan bunalıyor da kitaplara, eski gazete sayfalarına, takvim yapraklarına, eski zamanların zarif üslûbuna kaçıyorum.
Uzatmayayım!.. İnsanın dış görünüşü ruhun, mizacın aynası mıdır? Sûret, sireti (huyu, ahlâkı) yansıtır mı? Bilmiyorum, ama böyle bir bilgi dalı var; physiognomonia diyorlar. Bizim geleneğimizdeki karşılığı da ilm-i sîma. “Phusis”, tabiat, natura, yaradılış demekmiş “gnomon” ise bilen; dolayısıyla karakter, mizaç bilgisi demek. Mısır Kralı 13. Batlamyos’a Ambrosia (Ölümsüzlük yemeği) adlı panzehiri hazırlayan Yunanlı hekim Zopyre (Zopyrus) ve 16. yüzyıl fizik bilgini Napoli’li Parta insanın dış görünüşüne bakıp mizacını hemen kestiriverirmiş. Ama bu alanın asıl bilgini İsviçreli filozof, şair J. K. Lavater. Bu konuda “Yüzü Tetkik Sanatı” diye bir kitap yazmış. Ona göre ruhun dışa aksettiği en yegâne organ yüzmüş. Bence meselâ gözler! Bir de şarkı var: Gözler kalbin aynasıdır. Yalan nedir bilmez onlar, diye… Ünlü şair Goethe, doktor ve filozof Johann George Zimmermann da konuya ilgi duyanlardan. Alman hikâyeci Theodor Piderit’nin de bir kitabı var: “Mimik und Physiognomik”. Fransız Eugene Ledas da “İnsan Fizyonomisi” diye bir eser yazmış.
Geleneğimizde ise bu konunun âlimi Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri. “Kıyafetnâme”sinde birçok bilgi var. Meselâ uzun ve kısa boy için şöyle diyor:
“Kim ki boyudur tavil
Sadedil olur cemil
Kim ki boyudur kasîr
Hilesi vardır kesîr”
Buna göre kısa boy, hilekâr mizaca, uzun boy da temiz yürekliliğe işaretmiş. Peki orta boylular? Onlar için de şöyle diyor:
“Kim ki vasat boyludur
Âkil ve hoş huyludur”
Yani kısa boy makbul değil! Bir de burun var. Burun uzunluğu kavrayış eksikliğine, burun kısalığı da korkaklığa delâlet ediyormuş.
“Enf (burun) olunca ger dırâz (uzun)
Sahibidir fehmi az
Enf eger olsa kasîr (kısa)
Havf (korku) olur onda kesîr (çok)
Saçı az olan erkekler işiniz iş, İbrahim Hakkı Hazretlerine göre arif ve zarifmişsiniz. Amma bir kadının saçı uzun ise aklı kısa oluyormuş. Burada cinsiyet ayrımcılığı var.
“Saçı az olan lâtif
Oldu ârif ve zarif
Saçı çok olsa zenin (kadının)
Fehmi (aklı) az olur ânın”
Âyinesi iştir kişinin lâfa bakılmaz derler ya… Sûrete de bakmayacaksın, yanıltır. Ziya Paşa’nın dediği gibi: “Çok hacıların çıktı haçı zîr-i bagalde (koltuğunun altında)”
Geçiniz efendim! Nailî-i Kadim gibi;
“Mestâne nukuş-ı suver-i âleme bakdık
Her birini bir özge temâşa ile geçdik”
