İstanbul’da çok Uygur lokantası var. Dün gece geç vakit Başakşehir’de bir tane gördüm. Adı ‘Kaşgarlı Mahmut.”
Kapalı olmasaydı girip sorardım, gerçekten Kaşgarlı mısın, gerçekten Mahmut musun diye.
Artık bir gündüz vakti sorar öğrenirim.
Ben ara sıra gidiyorum Doğu Türkistan lokantalarına. Çorbalarını beğeniyorum. Mantı da çok güzel.
Geçen akşam bir tanesine gittim. Millet Caddesi’nin üzerinde bir mekan. Bir ‘Çöçüre’ söyledim. Mantılı bir çorba.
Sonra vazgeçtim. Mantıya döndüm.
Fakat şu anda derdim yemek falan değil. Yanımdaki masada devam eden hararetli sohbet.
Uygur lehçesiyle konuşuyorlar. Kelimeleri yakalıyorum arada sırada. Biraz politik, biraz dini bir sohbet.
Selamlıyorum, sohbetlerine iştirak etmek istediğimi söylüyorum.
Buyur ediyorlar.
Güzel bir balık pişirmişler. İkram ediyorlar ama, onların yemeğine katılsam kendi siparişim kalacak. Sadece tadıyorum. Nefis bir Çupra.
Anlatıyorum onlara. Urumçi’ye gittiğimi, hatta orada çok zengin bir restoranda yemek yediğimizi...
“O restoran kapatıldı” diyorlar, “Çalışanları da hapse atıldı.”
Neden?
Kendi izahları. ‘Uygur kültürünü çok fark edilir bir biçimde yaşattığı için.’
‘Hapse atılmak’ toplama kamplarına gönderilmek anlamına mı geliyor yoksa bildiğimiz cezaevi mi sormadım.
Ama onlar için aynı şey.
Bir süre sohbet ettik.
Oradakilerden birisi senelerdir annesiyle görüşemiyormuş.
Birinin annesi de toplama kampına götürülmüş.
***
Bana bir grafik gösterdiler. Grafiğin baş tarafında “Çin’de sizi hedef haline getirecek şeyler” yazıyor. Burada kastedilen bölge Doğu Türkistan. Arkadaşlar bunları ‘tutuklanma sebebi’ olarak anlattılar. Maddeler şöyle.
1- Sakallı olmak ya da tesettürlü giyinmek.
2- Okulda yerel dili -Uygurcayı- konuşmak.
3- İçki veya sigara içmekten kaçınmak.
4- Üzerinde Arapça yazı olan tişört giymek.
5- WhatsApp kullanmak.
6- Yetkililer hakkında tartışmak veya onlardan yakınmak.
7- Yurtdışına seyahat etmek.
8- Geleneksel bir cenaze töreni yapmak.
9- Oruç tutmak veya gün doğumundan önce yemek yemek.
10- Camiye gitmek veya namaz kılmak.
Doğru mu bunlar?
Doğru diyorlar.
Daha sonra bakıyorum. Liste bir Amerikan sitesinde yayınlanmış.
O zaman, kendi kendime yorum yapıyorum. ‘Darasını almak’ böyle bir şey.
Her camiye gidene, her sakallıya, her başörtülüye uygulanmıyor olabilir bu baskılar.
Genç sakallılar ve genç tesettürlüler için uygulanıyordur muhtemelen. Bir de hissedilir bir siyasi tutumu olanlar için.
Böyle olunca baskı olmaktan çıkar mı?
Çıkmaz.
Bir arkadaş... İsmini yazmam belki sorun olur, Doğu Türkistan’daki yakınlarının başı ağrır... Burada bazı Türk yetkililerle görüşme imkanı bulmuş.
“Ondan, Doğu Türkistan’la ilgili hiç olmazsa bir açıklama yapmasını rica ettim” diyor.
Bahsettiği yetkili “Ben yapamam” demiş.
“Halbuki” diyor, “Ben, mutlaka bir kınama açıklaması beklemiyorum. Konuyla ilgilendiklerini belirten bir açıklama yeter. Faydalı olur.”
***
Devletin, Çin’le ilişkileri bozacak boyutta bir politika izlemesini beklemek gerçekçi olmayabilir.
Herkesin, her ülkenin toprak bütünlüğü konusunda hassasız.
En çok da kendi toprak bütünlüğümüz konusunda hassasız.
Fakat şunu kendi ülkemiz dahil her ülke hakkında sorabiliriz:
O toprak bütünlüğünün içinde yaşayan insanların insanca yaşamaları toprak bütünlüğüne halel mi getirir?
Bence getirmez.
Bu konuda duyarlı olduğumuzu hissettirmek sakıncalı mıdır?
Hayır, faydalıdır.
Bunun bir yolu vardır diye düşünüyorum.
Diplomasi dediğimiz şey bu dili bulmak değil midir?
Bu sıralar bazı gruplar Çin Hükümeti tarafından propaganda gezilerine götürülüyor.
Geldiklerinde sorunsuz bir Doğu Türkistan hikayesi anlatıyorlar.
Tabii Amerikan propagandasının rüzgarına kapılmamak lazım. Belli ki ABD Çin’den rahatsız, bu yüzden Tibet’i, Doğu Türkistan’ı kurcalıyor.
Ama bu ‘embedded’ hikayeler de fazla steril!
İkisinin de darası alınınca aynı şey çıkıyor.
Doğu Türkistan’da duyarsız kalamayacağımız bir asimilasyon, bir Çinlileştirme politikası var.