1993 yılı. SSCB dağılmış, yerine bağımsız devletler kurulmuş.
Azerbaycan’ın Türkiye dostu lideri Elçibey’e karşı ülke içinde huzursuzluk vardır. Azerbaycan ile Ermenistan arasında Dağlık Karabağ’ın kime ait olacağı krizi büyümektedir. Azerbaycan’daki kaosu fırsat olarak gören Ermenistan Dağlık Karabağ’a saldırmıştır.
Türkiye, Azerbaycan’ın yanındadır, Ermenistan sınırını kapatır, diplomatik ilişkilerini dondurur.
Türkiye’nin her yerinde mitingler yapılmakta, Ülkücü gruplar Azerbaycan’a savaşa gitmektedir.
Muhalefet, Türkiye’nin Azerbaycan için bölgeye askeri müdahale yapmasını ister. Milliyetçi hisler zirvededir.
İşte o günlerde Türkiye’den trenle 40 bin ton buğday ambargo altındaki Ermenistan’a gönderilir.
Milliyetçi muhalefet ayağa kalkar, bu Azerbaycan’ı sırtından vurmaktır.
Bu ilginç adımın sırrı yıllar sonra ortaya çıkar.
Gerilimi yatıştırmak için Avrupa’daki Ermeniler bir heyet kurmuşlardır.
Heyetin başında Konya doğumlu, ODTÜ mezunu, Türkiye’de askerlik yapan, Fransa’da yaşayan Ermenistan Cumhurbaşkanı Levon Ter Petrosyan’ın danışmanı Samson Özararat vardır:
“Ermenistan’ın yeni bağımsız olduğu yıllarda, Türkiye’den herhangi birisi bu meseleye eğilmeye kalksa Başbuğ Türkeş’ten çok çekiniyordu. Benim de çok korktuğum bir insandı. ODTÜ’de okudum. Deniz Gezmiş’le aynı yurtta kalıyorduk. Kendisini de arkadaşlarını da iyi tanıyordum. Bizi de zaten solda diye fişlemişler. Halbuki benim solculuğum solculara hakaret olur. O dönemlerde Türkeş benim çekindiğim, sevmediğim bir insandı. Ama baktım ki anahtar insan. Türk-Ermeni ilişkilerinde ilk önce oradan başlamak lazım. Türkiye’deki en büyük engel Türkeş’in bakış açısıydı o zamanlar.”
Özararat, Türkeş’ten randevu alır ve Ankara’da görüşür:
“Bana Türklerle Ermenilerin yakınlıklarını anlatmaya başladı. İstanbul’un fethinde Ermenilerin oynadığı rolü anlattı, Kurtuluş Savaşı’nda Mustafa Kemal’in yanında savaşan Ermeni subaylarının tek tek isimlerini saydı. Malazgirt’te iki halkın beraber savaştığını anlattı. Mimar Sinan’dan bahsetti. Alfabeyi yazan, Türk Dil Kurumu’nun kurucusu Agop Martayan’ın sonradan soyadının Dilaçar olarak değiştirildiğini anlattı. Bunların bazılarını ben de bilmiyordum o zaman. Hatta bir süre acaba benimle alay mı ediyor diye düşündüm. Irkçı olarak bildiğim Alparslan Türkeş’ten bunları duymak beni şaşırtmıştı. Zaten onun Levon Ter Petrosyan ile Paris buluşması bu yaklaşımın eseridir.”
Türkeş, Mart 1993’te Paris’e gidecek Ter Petrosyan ile orada görüşmek üzere anlaşır.
13 Mart günü Paris’teki Krissan Oteli’nde Türkeş, Ter Petrosyan’la buluşur.
Halep doğumlu Petrosyan, görüşmenin başında Türkçe birkaç cümle kurunca hava yumuşar.
Görüşmeyi Türkeş, anılarında şöyle anlatıyor:
“Kendilerine ben dostluk teklif ettim. Yardım edeceğimizi, Türkiye’den
kendilerine transit geçiş hakkı vereceğimizi söyledim. Hatta Karadeniz’de
kendilerine transit liman verebileceğimizi, böylece dünyaya
açılabileceklerini, dünyayla ticaret yapabileceklerini, ayrıca İpekyolu’nu ihya
etmek istediğimizi belirttim. İpekyolu’nun en kısa şekilde Ermenistan’dan
geçtiğini bunu ihya edebileceğimizi açıkladım.”
Ama, milliyetçi Ermeni gruplar Ter Petrosyan’ın bu açılımına destek vermez
Türkeş Paris’ten ayrılmadan Taşnak güçler Laçin Koridoru’na saldırır.
Ama görüşmeler devam eder. 1994 Nisan’ında bu kez Frankfurt’ta Türkeş, Ermenistan’ın Avrupa’daki en kıdemli elçisi ve geleceğin cumhurbaşkanı Sarkisyan ile buluşur. Sarkisyan, Türkeş’ten ambargonun kaldırılmasını ister, Türkeş “Azerbaycan topraklarındaki işgalin bitmesini” talep eder.
Bir sonuç çıkmaz.
Görüşme uzun yıllar gizli tutulur. Ta 2009’da buluşmanın fotoğrafları yayınlanana ve anılar anlatılana kadar.
O günlerde Ermenistan’la temas kurabilecek son insan Türkeş’ti ama cesaret edip bu açılımı yapmıştı.
Bazen milliyetçilik ülke için bu cesareti gösterebilmektir.