On yıllarca süren iş yaşamının ardından emekli olmak çok önemli ve zorlayıcı bir değişim sürecidir. Bu süreci iyi yöneterek hayatlarını yeniden tanzim edenler huzurlu olurken, süreci iyi yönetemeyenler pişmanlıklar yaşıyorlar. Yaşanan pişmanlık ve huzursuzluklar sadece emekli olan bireyleri değil tüm aileyi yakından etkiliyor.
Emeklilik, çalışma hayatını sonlandırma kararı almak, işten kopmak, yeni ilişkiler geliştirmek ve yeni aktiviteler edinme aşamalarını içeriyor.
ABD’de bir grup uzman, 14 emekli ailesini on yıl süre ile izledi. ABD’nin farklı bölgelerinden ve endüstrisinden 106 kişiyle röportajlar yaptı. Araştırmayı yapanlar, tatmin olmuş emeklilerin, “4 A” adını verdikleri dört temel davranışı olduğunu gözlemlediler: Alignment (hizalanma), wareness (farkındalık), agency (değişiklik yapabilme becerisi) ve adaptability (uyum sağlama yeteneği) (1).
1. Benlik ve yaşam yapısının hizalanması (alignment)
Birinci A, psikologların “benlik” ve “yaşam yapısı” olarak adlandırdıkları iki unsurun hizalanmasını ifade ediyor.
Benliğimiz, kimliğimize dair temel unsurları içerir: Üstlendiğimiz temel kişiliklerimiz, ihtiyaçlarımız, değerlerimiz, tercihlerimiz, motivasyonlarımız, karakter özelliklerimiz ve sağlığımız…
Yaşam yapımız ise hayat tarımızla ilgilidir. Ana faaliyetlerimiz, temel ilişkilerimiz, ait olduğunuz gruplar ve organizasyonlar, zaman geçirdiğimiz yerler.
Yaşam yapımızın benliğimize uygunluk derecesi emeklilik sürecinin ne ölçüde huzurlu sürdürüleceğinin de bir göstergesi.
Emeklilik kararı verirken kişilik özelliklerinin iyi analiz edilmesi önemlidir. Kendini tanıyan kişi, kimliğine uygun nasıl bir yaşam yapısı tasarlayacağını da planlamalıdır.
2. Farkındalık (awareness)
Hizalama aşamasında bahsi geçen kimlik ve yaşam tarzı uyumunun gerçekleştirilmesi için, benliğimizi ve yaşam yapımızı daha net, somutlaşmış halde tanımlamalıyız. Bunu yapmak çok kolay değildir. Bu süreçte bir terapistin, bu konulara yatkın bir aile üyesinin veya bir arkadaşımızın desteğini almak süreci kolaylaştırabilir. Bu konuda üç basit egzersiz uygulayabiliriz:
İlk olarak, mevcut hayatımızın bir haritasını oluşturalım. Hayatımızdaki tüm önemli etkinliklerin, ilişkilerin, grupların, organizasyonların, fiziksel ortamların listesini yapalım. Listeyi her bir öğenin bizim için önemini gösterecek şekilde renklerle ve işaretlerle görsel bir haritaya dönüştürelim. Öğelerin örtüştükleri, bağlandıkları, birbirleriyle çatıştıkları ya da birbirlerini tamamladıkları noktaları gösterecek işaretler, semboller kullanalım.
İkinci olarak, benliğimizi ve bizi biz yapan öğeleri tanımlayalım. Altı ila 10 adet kelime veya ifade tespit edelim. Şunlar üzerinde düşünmek bu adımı kolaylaştırabilir: Kimlikler (mühendis, sanatçı, yazar, gezgin), roller (lider, ebeveyn, arkadaş), ihtiyaçlar (duygusal destek, günlük fiziksel egzersiz, politika) ve değerler veya öncelikler (başkalarına bakmak, doğanın tadını çıkarmak, sosyal adalet).
Bu listede daha önemli gördüğümüz üç ya da dört maddeyi daire içine alarak yaşam yapımızın bunlarla ne kadar uyumlu olduğunu değerlendirelim.
Üçüncü olarak, benliğimizle veya hayal ettiğimiz geleceğimizdeki benliğimizle daha uyumlu olacak uygun bir hayat haritası çizelim.
Bu egzersizleri bir kılavuz olarak kullanarak emekliliğinizi ve yeni oluşan boş vakitlerinizi nasıl geçireceğinizi daha iyi planlayabilirsiniz. Zamanla yapacağınız bilinçli değişikliklerle yaşam yapınız da değişebilir. Etrafınızdaki koşullar değiştikçe yaşamınız da sizden yeni taleplerde bulunabilir.
3. Değişiklik yapabilme becerisi (agency)
Agency, “kendi başına davranma”, “özerk eylemde bulunma” anlamına gelmektedir.
Mevcut veya hayal ettiğimiz benliğimizle yaşam yapımız arasında bir uyumsuzluk hissediyorsak bu durumu düzeltmek için aksiyon almalıyız. Başlamak için kendimize şu iki temel soruyu sorabiliriz: “Benliğimle daha uyumlu hâle gelmek adına yaşam yapımda küçük veya büyük ne gibi değişiklikler yapabilirim?” ve “uyumu arttırmak için şu anki benliğimde değiştirmek istediğim bir şeyler var mı?”
Bunalmamak için değişime küçük adımlarla başlayalım. Kendimize şunu soralım: “İstediğim değişiklikleri gerçekleştirmek için kademeli olarak hangi adımları atabilirim? Bu adımları atmamda bana kim veya ne yardımcı olabilir?”
4. Uyum Sağlama (adaptability)
Tüm doğru adımları atmış olsak dahi hayat sürprizlere gebe. Uyum sağlama yeteneğimiz karşılaştığımız güçlüklerin üstesinden gelmemizi kolaylaştıracaktır.
Sürprizler ve güçlükler yalnız bizim için değil tüm insanlar için geçerlidir. Unutmayalım ki her zorlukla beraber bir kolaylık da vardır.
Değişen koşullarda veya tatminsizlik hissettiğiniz zamanlarda yılgınlığa düşmeyelim, ümitvar olalım. Yukarıdaki egzersizleri yeniden uygulayarak yaşam haritamızı yenileyelim.
…
Bazı okuyucularımız Türkiye’deki ekonomik olumsuzlukları ve emeklilerin mali sıkıntılarını dikkate alarak hangi planlamayı yaparsak yapalım emeklilerin yaşam şartlarının değişmeyeceği görüşünü öne sürebilirler.
Biz bu yazımızda, ekonomik koşullardan bağımsız olarak, emeklilik süreci vesilesiyle, benlik ve yaşam yapısı arasındaki etkileşimin önemine işaret ettik.
Benlik ve yaşam yapısı arasındaki etkileşim, ikisi arasındaki hizalanmanın, farkındalığın, eylemliliğin ve uyum yeteneğinin rolü hakkındaki bulgular, emeklilik dışındaki diğer önemli kişisel ve profesyonel dönüşümler için de geçerlidir. Bu görüş ve egzersizler; üniversiteden mezun olup iş dünyasına geçmek, coğrafi olarak yer değiştirmek veya iş değiştirmek gibi büyük değişikliklerle başa çıkmak için de yardımcı olabilir.
Bu bilgileri uygulamak yalnızca geçiş sürecini daha sorunsuz hâle getirmekle kalmaz; aynı zamanda hayatın getirdiği önemli değişikliklerle başa çıkma konusunda da yardımcı olur.
1.Teresa Amabile, Douglas T. (Tim) Hall, Lotte Bailyn, Marcy Crary, Kathy E. Kram. Pişmanlık Duymadan Emekli Olabilmek. HBR Türkiye, Kasım 2024.