Tahammül, kültürel ve manevi bir mülktür kişiye ve bu haktan dolayı insani olanın çizgisinde durur. Ki tahammül bireyin kendi kökünden topluma uzanan ağaç gibi meyveye durma yeteneğine de sahiptir. Bu yüzden olacak şair, ‘tahammül mülkünün’ sevgilisi tarafından yıkıldığından dem vurur. Çünkü tahammül sonuna kadar onundur. Tahakküm ise, insandan insana olmaktan değil, insana karşı insana durmaktan çıkıp gelir. Diyeceğim tahammül yerine tahakküm açığa çıktıkça insan dibe, toplum çürümeye, tahammül belirdikçe ise birey belirip her yönden incelmeye başlar. İnsan tahakkümün değil tahammülün çocuğudur.
Geçmişin ve geleceğin neredeyse bütün inanç, kültür, medeniyet, sanat, düşünce atılımları tahammülü seçenler ile tahakküme koşanların çatışmasından doğar. Diyeceğim tahammül insanın ve eşyanın naturasında, kendiliğinden sebepsiz ama sonuçta düşünce yüceliğine ulaşan bir durum, hal irade iken, tahakküm sonradan açığa çıkan, insanın aşk ve düşünce ile ilerlettiği değil, insanı belirleyen bir olgu olarak hayattaki yerini alır. Tahakkümün olduğu yerde tahammül vardır demeyeceğim. Tahammülün olmadığı yerde tahakküm devreye girer diyeceğim.
***
Kültür, nezaket ve sosyal yaşama katsayısı yükselmiş birey ve toplumlar tahammül yetenekleri ve kapasiteleriyle de ayrışırlar tahakküm toplumu ve bireylerinden. İnsan iradi olarak zevk, estetik, ince duyuş, hayat deneyimi, iyi ve iyilikle harmanlanmış değişik anlayışlarla tahammül ipeğini dokurken, tahakküm ne zaman ne sebepten ve nereden gövereceği belli olmayan bir yıkım sesi ve hayat kemirgeni olarak sinsice hayata sokulur, her şeyi kontrol altına alıp kendi rengine boyamaya çalışır. Tahammül çizgisinde duranlar kendilerini eleştirirken tahakküm elbisesini giyenler hep başkalarının kötülüklerinden dem vururlar.
Tahammül sahibi Nietzsche’nin çöldeki devesi gibi, daha daha da yük ister. Çünkü yolun sonunda arslan olmanın iç bilgisiyle donanmıştır. Sabır onun bu yolda gıdasıdır ama çokça sabır, marifet bilgisinin dışında maddi bir direnç olarak algılandığı için ahmaklığın eşiğine oturur. Hayır, sabır, tahammülün yedek değil, esas kanatlarından birisidir ve kişinin neye niçin anlayış ve direnç göstermesi gerektiğinden gelir. Sabır sahiplerinin ana vasfı bu yüzden öfke değil sırlı gülümsemedir.
***
Dünyada geçmiş dahil bugün de ne kadar tahakküme bürünmüş tutum, fikir, rejim, hayat tarzı, dil vs varsa sonuçta maddidir ve kötülüğün ülkesini surlarla çevirmekten başka bir sonuca çıkmaz. İnsanın edebi, tahakküm eşiğine adım atar atmaz yüzünün kızarmasından belli olur. Sonuçta tahammül insanın manevi bir keşfidir.
Bir yandan da mümkünlük sanatı ve açıklığıdır tahammül. Olmaz denilen şey olur birleşmez denilen şey birleşir tahammülün ikliminde. Çünkü tahammül katında yaşayanlar bilirler ki insanın bildikleri sadece bilmediklerinin kanıtıdır. Bilmemenin yüksek hazzı içinde insan ilişkileri, yaşam döngüsü, kainat ve çatışmalar içinde daha olacak çok şey vardır, mümkündür ve bu mümkünlük varlığın gelişmesi adınadır.
***
Öyle ki tahammül gün ışığı gibidir ve gün ışığının vakte göre değişen imkan ve cilveleri altında her şey sadece yerini bulmaz, türlü arayışlara da girer. Bu arayışın içinden biçimler, görüntüler, gökkuşakları, gölgeler, sürprizler ve türlü türlü elvanlar doğar. Tahakküm ise karanlık gibi her şeyi siler kendi kalın ve zalim kütlesiyle farkları, imkanları, renk ve şekilleri ortadan kaldırır, tek düze ve kaba olduğu kadar ilkel bir çehreye büründürür.
Yaratımın kökeninde tahammül vardır çünkü ne olacağı Tanrısal bir haktır insan için de. Sanat ve düşünce salınımlarının merak kadar deney, keşif kadar değişim ve dönüşüm hamlelerine yeltenmesi de bu yüzdendir. Dil, tahammüle varmanın en çarpıcı halidir insanda. Ve o insan kelime kelime oluş bilgisiyle doludur. Susuyorsa da susturulduğundan değil tahammül bilgisindendir.