Geçen yazımda, toplumun kural koyması ve bu kurallara uyulması, insanın fıtratında, yani genetiğinde var demiştim. Bakınız, ünlü siyaset bilimci Fukuyama, 2014 tarihli Siyasî Düzen ve Siyasî Çözülme kitabında bu hâli şöyle anlatıyor:
İnsanlar, doğaları gereği, norm yaratan ve normlara uyan yaratıklardır. Kendileri için toplumdaki münasebetleri düzenleyen ve grupların birlikte hareket etmesini sağlayan kurallar koyarlar. Bu kurallar gerçi rasyonel bir şekilde tasarlanabilir veya tartışılabilir, fakat normlara uyma davranışı genelde mantığa değil gurura, suçluluk duygusuna, öfke ve utanca dayalıdır. Çoğu zaman normlara bizatihi bir değer, hatta kutsiyet atfedilir. Birçok farklı toplumun dinî kanunlarında olduğu gibi… Kurum, zaman içinde sürekliliğe sahip bir kuraldan ibarettir; bundan dolayı insanların davranışlarını kurum hâline getirmeleri de doğal bir eğilimdir. Kurumlar, bizatihi kendilerine bir iç değer atfetmenin olağanlığından ötürü, kurumlar son derece muhafazakârdırlar, yani, değişmeye direnirler. (Farrar, Strauss ve Giroux, 2104 baskısı, sayfa , aynı konu için https://bit.ly/2TnfsvC bağlantısına ve oradaki atıflara da bakabilirsiniz.)
NEREDEN BİLİYORSUN?
Böyle hükümlere, bir büyük adam böyle dedi diye inanılmaz. Fukuyama’nın sözleri bir ispat değil, bir tasvirdir. Fakat yukarıdaki gibi kocaman iddialar yığınla sosyoloji ve psikoloji araştırmasına dayanır. Bunlardan sadece iki psikoloji deneyini nakledeceğim.
Geçen yazılarımdan birinde bahsettiğim, Joseph Henrich’in, Başarımızın Sırrı (The Secret of Our Success, Princeton, 2016.) kitabının, 186. sayfasında, bir kukla- çocuk deneyi var. Deneyde rol alan çocuklar 9 yaşındadır. Hikâyenin bir kahramanı da Max adlı kukladır. Masanın üstünde değişik şekillere sahip bir grup cisim yer alır. Önce, kendine güvendiği ve bu işteki ustalığı hareket ve tavırlarından anlaşılan bir psikolog gelir ve çocuğun gözlerinin önünde cisimleri belli bir düzene koyar ve gider. Sonra cisimler tekrar dağıtılır ve düzene koyma sırası kukla Max’ındır. Max, daha önce uygulanan süreçten azıcık saptığında çocuklar, onu derhal uyarır. Max’ın sapmaları sonuca etki eden sapmalar değildir. Fakat çocuklar için gördükleri adımlar hemen kurala uyma içgüdüsünü tetikler ve Max, art arda azarlanır: “Hayır öyle değil!”, “Şunu kullanmalısın!”, “Hayır oraya koyma!” Resimde, bu deneyden bir sahne görüyorsunuz.
KURALLAR VE KURUMLAR BİZİ İNSAN YAPAR
Daha da ilginç bir deney Max’sız yapılıyor. Bir kabın içinde lezzetli bir meyve var. Fakat onu alabilmek için belli kapakların açılması, kabın belli bir yöne çevrilmesi falan gerekli. Önce bir usta kaptaki meyveyi alıp yiyor. Ancak bu alıp yeme eylemi sırasında gerekli hareketlerin yanı sıra, sonuca etki etmeyecek, gereksiz hareketler de yapıyor. Bu sefer olan biteni sadece bizim 9 yaş çocuklarımız değil, bir şempanze de izliyor. Ardından çocuğa ve şempanzeye içinde meyvesiyle aynı kap veriliyor. Çocuk, tıpkı ustanın yaptığı gibi davranıyor. Gerekli hareketleri de gereksiz hareketleri de yapıyor ve meyveye ulaşıyor. Şempanzenin davranışı farklı. O ödüle ulaşmak için sadece gereken hareketleri yapıyor. İnsan yavrusu şempanzeden daha mı az akıllı? Hayır. Ama insan yavrusu kurallara uymada şempanzenin ilerisinde. Çünkü insan şempanzeden daha sosyal, daha toplum odaklı. Bu onun genetiğine yazılmış. O kod, şempanzede yok. İnsanı insan yapan, toplum yaratığı yapan da bu…
Geçen yazımda şahsım menfaati ile toplum menfaati arasındaki gerginlikten söz etmiştim. Burada da bir ikilem var. İnsanı insan yapan, onun toplumunu bir arada tutan ve ona güç veren kurallar. Kuralların yaşatıldığı kurumlar. Şahsım menfaati, toplum çıkarını çiğnerse, kurallar hiçe sayılırsa “Başarımızın sırrı” ortadan kalkıyor. Bir hayvan topluluğuna dönüşüyoruz.
KADİM VE CEDİD
Fakat madalyonun bir başka yüzü daha var. Kurallar ve kurumlar, belli çevre şartları içinde, onlar göz önüne alınarak va’z ediliyor. Topluluk, insanın fıtratından gelen eğilimle kurallara uyuyor, kurumlarına saygı duyuyor. Buraya kadar güzel. Başarımızın sırrı bu işte. Ancak… Şartlar değiştiği zaman ne olacak? Kuralların, yeni şartlara göre değişmesi gerek. Mecelle müellifi Ahmet Cevdet Paşa, kaleminden çıkan 39. maddede ne demiş: “Ezmanın tagayyürü ile ahkâmın tebeddülü inkâr olunamaz” (Zamanların gayrılaşması ile hükümlerin değişmesi inkâr olunamaz.)
Şimdi zıt yönde iki kuvvet çekişecek. Bir tarafta yeni şartlara uyum gereği; diğer tarafta insanın kuralları kutsallaştırma içgüdüsü. Ahmet Cevdet Paşa, değişme gereği diyecek, selefi de olmaz, bu küfürdür diye onun önüne dikilecek. Ceditçilerle kadimciler… Bir bakıma Osmanlı’nın ve bütün Müslüman âleminin boğuştuğu çekişme.
Kuralların hiçe sayılması da kuralların kutsallaştırılması da toplumu çökertiyor. İnsanlık zor zenaat.