Bugünlerde bilim insanlarının birçoğu Omicron varyantı ile artık Kovid salgınının ortadan kalkma aşamasına gelmiş olabileceği ümidini taşıyor. Umulur ki bu öngörü doğru çıksın, insanlık bu musibetten bir an önce kurtulsun.
Çok kayıplar verdik, ciddi sıkıntılar çektik bu süreçte ama belli bir mesafe de kat ettik Kovid pandemisine karşı mücadelede. Bu tarihî mücadelede geçen yılın başlarında devreye giren aşıların da çok önemli bir katkısı oldu. Ancak bu süreçte bütün dünyada ve Türkiye’de aşı karşıtlığı konusu da tartışma gündeminden hiç inmedi. Salgının artık sona yaklaştığı öngörüsü yanlış çıkmazsa bu konuyu soğuk kanlılıkla yeni baştan ele alıp başka benzer konulara da şamil olacak çözüm önerilerini tartışmamız için uygun bir ortam var şimdi önümüzde.
Aşikar ki aşı karşıtlığı meselesi yalnızca toplum sağlığı meselesi değil. Toplumsal boyutu itibarıyla siyasi bir mesele aynı zamanda. Siyasi derken, seçim zamanı hükümetin veya muhalefetin önüne gelecek bir konu olmasını kastetmiyorum. Aşı karşıtlığı bağlamında tartıştığımız hususların kamu yönetiminin kaynağı, sınırları gibi konularla, yani siyaset felsefesiyle ilgisini kastediyorum. Ayrıca ahlak felsefesinin de alanına giren bir yanı var problemin. Hatta bu anlamda paradoksa dönüştüğü bir yer de var. Ama buraya sonra değinelim.
Dünyanın dört bir yanındaki üniversitelerde, laboratuvarlarda, araştırma merkezlerinde görev yapan ve ilgili alanın uzmanı olan bilim insanlarının neredeyse tamamının ortak görüşü aşının “pandemiye karşı hem toplumsal hem de bireysel olarak en işe yarar korunma yolu” olduğu şeklinde. Toplumun büyük çoğunluğunun yaklaşımı da “Dünyanın bütün uzmanları yanılıyor olamazlar” diye ifade edilebilir.
***
Buna karşılık yine de hemen her toplumda ciddi bir yekûn oluşturan aşı karşıtları zümresi var. Bizim ülkemizde de sayıları hiç az değil. Sağlık Bakanlığı verilerine göre yaklaşık 5 milyon vatandaşımız var 18 yaş üstü nüfus içinde. Hiç az değil sayıları. Ancak bunların tamamını aktif aşı karşıtı olarak görmek doğru olmasa gerektir. Aralarında pekala iğneden korkanlar da olabilir, bana bir şey olmaz diyenler de olabilir, alnımıza yazılmışsa ne yapsan fayda etmez diye düşünen kaderciler de olabilir, geçen aya kadar -niyeyse!- yerli aşının çıkmasını bekleyenler de olabilir, hatta virüse yakalanma endişesiyle hastaneye gitmekten çekinenler de olabilir…
Diğer yandan, aktif aşı karşıtları da muhtemelen homojen bir yapıda değiller. Bu kişilerin aşılanma konusunda menfi tutum benimsemelerinin herhalde farklı farklı sebepleri olmalı. Bu hususun müstakilen araştırılması gerekmekle birlikte gördüğümüz kadarıyla en yaygın gerekçe “plandemi teorisi”. Kovid virüsünün belli bir amaç doğrultusunda üretilip dünya düzeninin ve insanlık aleminin yeni baştan dizaynı için Dünya Sağlık Örgütü gibi kimi kurumlar eliyle pandemi ve aşılama uygulamasının gündeme getirildiğine ilişkin saçma sapan komplo teorisi…
Aşı karşıtlarının “aşıyı reddetme hakkı” itirazlarıyla bağlantılı olarak epeyce zamandır cevabı tartışılan sorular da bu süreçte yeniden gündeme geldi: İnsanlar kendi sağlıkları konusunda kendi başlarına karar alabilirler mi? Ebeveynler çocuklarının sağlığı konusunda son sözü söyleme yetkisine sahipler mi? Hastaların tedaviyi reddetme hakkı var mı? Bir insanın kendi hayatına son verme hakkı olmalı mı? Liberal bir yaklaşımla kendi hayatlarına ilişkin kararlar bireylerin kendi inisiyatiflerine mi bırakılmalı? Yoksa kamu yönetimi insan hayatının söz konusu olduğu durumlarda zorlayıcı önlemlere baş vurabilir mi? Başvurmalı mı?
Bireyin özerk kimliğinin öne çıktığı gelişmiş modern toplumlarda tartışılmakta olan konular bunlar... Doğal olarak, çok farklı görüşler var bu alanda. Günümüzün Batılı düşünürleri çoğunlukla bireylerin kendi bedenleri üzerinde son sözü söyleme hakkına sahip olması gerektiği fikrindeler. Buna karşılık, bireyle toplumun çıkarları -ve belki de inançları (veya doğruluk iddiaları)- çatıştığında hangi tarafın “haklarının” korunması gerektiği problemi ortada duruyor.
***
Yaygın olarak benimsenen ahlaki ilkeye göre, insan özgürdür ve kendi hayatına ilişkin kararları kendi başına alma hakkına sahiptir. Öyleyse, bu ilkeden yola çıkarak, aşılanmak istemeyen kişilere bunu dayatmak haksızlık olur diyebiliriz. Ne var ki “Bir kişinin özgürlüğü bir başkasının özgürlüğünün başladığı yerde biter” yasası çerçevesinde meseleye bakarsak durum değişebilir. Aşı olmamayı tercih edenler bu tercihleri yüzünden başkalarının hayatına zarar veriyorlarsa ne olacak?
Elbette aşı karşıtları bu tutumlarıyla başkalarına zarar verdiklerini kabul etmiyorlar. Aşının faydalı olmadığını, hatta zararlı olduğunu -veya hiç değilse sağlığımız için risk oluşturabileceğini- düşünüyorlar çünkü. Ama aşının faydası konusundaki kararı kim verecek, son sözü kim söyleyecek? Kamu otoritesi, varlığının ve görevinin icabı olarak, böylesine ciddi bir meselede belirli bir tavır aldığında bunun gereklerinden hoşnut olmayan tarafın hakları ne olacak?
İşte bu nokta birey özgürlüğü ilkesinin sınırı galiba. Devletin -yani hukuk düzeninin- olmadığı çağlarda, diyor Hobbes, insanlar yalnız, fakir, mutsuz ve kısa bir hayat yaşıyorlardı. Herkes bir diğerinden gelebilecek saldırının korkusu içindeydi. Çünkü tek tek herkesin güvenliğini garanti edecek bir mekanizma yoktu. Ben komşuma zarar vermeyi düşünmeyebilirim ama komşumun benim için böylesi planları varsa ve bunu engelleyebilecek yasalar ve polis gücü mevcut değilse nasıl güven içinde olabilirim, işime gücüme yoğunlaşabilirim?
Herkesin eşit ve özgür olduğu bu dönemde insanlar -paradoksal biçimde- tam da bu yüzden korku içinde yaşamakta oldukları için aralarında bir sözleşme yaparak devleti tesis ettiler Hobbes’a göre. Bu sayede can güvenliğiyle birlikte üretim, ticaret, sanat, bilim gelişebildi.
Peki, bugün itibarıyla bir kamu otoritesinin ve hukuk düzeninin mevcut olmadığı bir toplum hayatı tasavvur edebilir miyiz? Bireyler kendilerini ilgilendiren konularda istediklerini yapma özgürlüğüne sahip olmalılar ama buradaki kişisel tercihler başkalarının hayatını etkileyecekse ne yapılmalı?
Görüldüğü gibi bireysel tercihten ibaret gibi telakki edilen aşı olup olmama kararı bir yanıyla toplumun nasıl ve hangi anlayışla örgütlenmesi veya yönetilmesi gerektiği konusunda varılacak mutabakatla ilgili bir konu…