Keklik bizden uzaklaştı/Yolumuz sarpa dolaştı… Şu sıralar bu hüseynî türkü dilimden düşmüyor. Hüseynî makamların en yanığı…
Birkaç örnek: Çıkayım gideyim Urumeline, Ezelden âşinanım ben, Geçti sevdalarla ömrüm, Hicran oku sînem deler, Sînemde bir tutuşmuş yanmış ocağ olaydı, Tutam yâr elinden…
Bugünlerde “önlem”siz cümle kurulmuyor. “Önlem” ne ki? Alınır mı, satılır mı? Görülür mü, yapılır mı? Tutulur mı, atılır mı?
Hep birden “alınır” diyeceksiniz.
Yalın olarak bir mâna taşımıyor olmalı ki, önlem “almak” fiiliyle birlikte kullanılıyor. “Almak” denilince önce alışveriş hatıra geliyor. Önlem kaça alınır? Elbette “almak” fiilinin birçok mânası var. Mesela, abdest alınır, hava alınır, ölçü alınır, rövanş alınır, soğuk alınır…vs. Önlem kelimesi ile sıfat yapılır mı? Mesela “önlemli”, “önlemlilik” denilir mi? Veya “önlemsiz, önlemsizlik” olur mu?
Yüzlerce yıl kullanılmış bir kelimeye karşılık uydurulmuş bir kelime yerine konulmak istenilenin anlam alanına tam olarak yerleştiril(ebil)ir mi?
Daha kısası: Önlem “tedbir” olabilir mi?
Diyelim ki oldu. “Tedbirli” kelimesinin yerine “önlemli” kelimesini kullanabilir miyiz? Ya “tedbirlilik” yerine “önlemlilik” diyebilir miyiz? Çocuğumuza “tedbirli ol” diyebiliriz de “önlemli ol” diyebilir miyiz?
Aynı şeyi tedbirsiz ve tedbirsizlik için yapabilir miyiz?
Demek ki, tedbirli oluruz, fakat önlemli olamayız! Tedbirli olmak iyi bir şeydir. Tedbirsizlik de aksine.
Sağlık bakanlığı, koronavirüs salgını için önlem mi aldı, tedbir mi aldı? Tedbir almışsa, tedbirli olurdu. Tedbir alan tedbirlilik etmiş olur.
Sağlık Bakanlığı “önlem almasa” idi, ona “önlemsiz” diyebilir miydik, sağlık bakanını “önlemsizlik”le suçlayabilir miydik?
Sağlık Bakanlığı’nın, bakanının tedbirli olduğundan şüphe yok. Tedbirli bir bakanımız var. Eskiden “müdebbir” denilirdi (aynı kökten). (Müdebbir: Tedbirli, her şeyi önceden düşünen. Müdebbir vezirlerinin, âlim kazaskerlerinin, kahraman beylerbeylerinin tekrar saçak öpüp çıkışlarını görmedi bile-Ömer Seyfeddin)
Bir de şu var: Bakan “önlem” aldığı hâlde “tedbir” almamış olabilir mi?
Şimde gelelim, “önlem”in şeceresine…
Lügatimiz 1934’ten önce böyle bir kelime tanımıyor. İlk defa Türkçeden Osmanlıcaya Cep Kılavuzu’nda tedbir kelimesinin karşısına “önlem” yazılıyor. Bu aceleye gelmiş bir uydurma olmalı ki, aynı Dil Kurumu, 1945’te yayınlanan sözlüğünde “önlem”e yer vermiyor. Yani, 1945’te Türkçe Sözlük önlemsiz! Tedbir kelimesine yeni karşılıklar uyduruluyor Sözlük’te: Ölçem, evirgenlik.
Gerçekten önlem tedbirin yerini tutacak bir kelime değil. Ne demek “tedbir”?
Örnekleriyle açıklayalım:
1.İdare etme, çekip çevirme. Bu tedbirlerin bir de memleketin iç hayatına ait kısmı vardır-Tanpınar 2. Bir işin sonunu hesaplama. Tedbiri gör ki ermedi kimse hayâline-Bâkî 3. Bir işin yürütülmesi ile ilgili zorlukların çâresini önceden düşünme. Fena mülküne çok azm etme ey dil çekme zahmet kim/Bu tedbir ile def’i derd-i hicrân eylemek olmaz-Fuzulî
Önlem, bu anlamların üçüncüsünü, o da “belki”, karşılayabilir. Dikkat edilirse, tedbir kök olarak da “işin arkasını düşünme” demek (dubur/dabbara). Önlem ise, önceden engel olma anlamına gelebilir. (Tedbire karşılık bu durumda “ardlam” uygun düşer desek, biraz mizaha kaçmış oluruz!)
Ölçem nedir peki? 1945 sözlüğüne göre, “bir işi sağlamak için tutulan ölçülü yol”. Dikkat edilirse, pek makbul bir tarif değil. Aynı sözlükte evirgen var, evirgenlik yok her ne hikmetse. “Evirgen”, “işini bilen, ölçülü ve hesaplı iş gören, tedbirli” olarak karşılanıyor. Bu durumda “evirgenlik”in tedbirlilik olması gerekmez mi?
Kurum böyle buyurmamış, hikmetinden sual olunmaz!
Velhasıl, önlem tedbir değil, anlam daralmasını temsil eden fukara bir kelime.
Bakındı hele: Bir banka müşterilerini bilgilendiriyor “Bizim İçin Değerlisiniz-Koronavirüs Kapsamında Alınan Aksiyonlar.” Bunlar ne alıyor yahu?
Biz tedbiri çok severiz, lâkin takdirin de hakkını teslim ederiz. Son söz: Alın önleminizi, verin tedbirimizi!
Velhâsıl, Hüseynîye devam: Ağlarım ben kekliğime/Seherde öten diline…