Kutlu kelimesini irdelerken Dil Evi Etimoloji Topluluğumuzdan Volkan Yahşi’nin çeşitli mecralarda kelimeyi tartışmaya açması ve Ankara’da ODTÜ Türkçe Topluluğundan Muzaffer Tekin ve Burak Karanarlık’ın arkadaşları ile Dede Korkut Okumaları yapmaya başlamaları ile Korkut kelimesinin ikinci hecesindeki “kut” sesinin kut kökü ile irtibatı olup olmadığını yoklamaları bana bazı ses meselelerini düşündürttü ister istemez.
Korkut kelimesini “kor” ve “kut” olarak anlamak yani Kutlu Ateş gibi bir mana ile anlamak çok uygun görünmüyor. “Kor” kelimesi zira eski yüzyıllara ait Türkçe yazılı eserlerin taranması ile oluşturulan Tarama Sözlüğünde kor ateş derken kullandığımız manada görünmüyor. Farsça mıdır, emin değiliz diyor Etimoloji Sözlüklerimiz. “Köz” ve “koz” ile alakalı olabilir diyor Tuncer Gülensoy, Hasan Eren. “R” “z” değişmesinden bahsediyorlar. Koymak anlamında kullandığımız “komak” kelimesine “r” sesinin gelmesi ile kor, koyar gibi bir anlam oluşmuş olabilir mi denilebilir. Biz “Korkut”taki “kor”da hangi anlamın bulunduğunu yoklamaktan ziyade “kut” eki ile ilgili yoklamalarımıza devam edelim.
Kut kelimesine yücelik ve saadet manalarının yanısıra verildiğini gördüğümüz bir mana daha var: uğur, baht, talih. Uğur kelimesini kavramaya çalışmak çok zor görünmüyor. Uğramak ile uğur arasında bir münasebet olduğunu düşünmek zor değil. Uğurlu olmak bize gelmesini beklediğimiz bir şeyin herkese veya başkalarına değil de uğurlu olan kim ise ona uğruyor olması gibi bir mantık yürütme ile oluşmuş bir anlam olmalı. Uğur ile yücelik arasında bir irtibat var mıdır? Neden ben, şu, bu değil de o?! Neden ona uğruyor bu baht dedikleri, talih dedikleri şey? Şansın yaver gitmesi ile alakalı bir durumdan mı ibarettir mevzu? Şanstan öte yüce, manevi bir durum mu söz konusu? Seküler gavur işi şansa bağlayıp uğraşmaktan kurtuluyor belki. Yüce değerlere inananlar ise kader, kısmet meselelerine ister istemez kafa yormak durumunda. Tabii kimsenin malında gözümüz olarak kafa yormayalım mümkünse. Şansı yaver gitmek derken kullandığımız yaver Farsça yardımcı anlamına gelen bir kelime. Şans ise Fransızca ve Latince kaynaklı bir kelime. Şans, talih, kader, kısmet, nasib kelimeleri arasında nasıl farklar, ne gibi benzerlikler vardır; bunu irdelemek bir hayli yorucu olacaktır. Ciddi bir titizlik isteyecektir tahminime göre.
Biz uğura geri dönelim. Uğur kelimesi ile çok yakın duran, aynı kökten gelme iki kelimemiz var. Uğrun ve uğru kelimeleri. Bu kelimelerimizin ise ilginç bir şekilde uğur kelimesinin tam tersine uğursuzluk, kötü talih, hırsız, gizli gibi anlamlara geldiğini görüyoruz. “Uğrunun yavuzu namaz uğurlayandır” şeklinde bir cümle görüyoruz 15. Yüzyıl eserlerinden Kitab-ı Güzide’de. “Uğrun bakış” diye divan şiirinde geçtiğini görüyoruz. Bu nasıl olur ki diye düşünmeden, hatta isyan etmeden duramıyor insan. Lakin bu kelimelerin yapısındaki değişikliklerden kaynaklanmıyor bu tam tersi anlamlılık. Eylemin gerçekleşiş biçimi ile alakalı bir durum söz konusu: İyi bir şey takdir-i ilahi olarak uğrayınca ona uğur denilmesi gibi kötü bir halin uğraması veya hırsızın gözüne kestirdiği yerlere uğraması uğru, uğrun oluyor. Kime uğrar bilemeyiz iyi şeyler de kötü şeyler de.
Kut sahibi olan uğur sahibi midir, yücelik sahibi midir, saadet sahibi midir? İdikut kut sahibi mi demektir? Kut ile devlet arasında nasıl bir irtibat var? Devlet kuşunun başa konması, “devletlü” olmak; bunlar neden yüce, yüksek işler sayılır? Söz sahibi, güç, kuvvet, iktidar sahibi olmaktan dolayı mı yoksa insanlara hizmet etmekten dolayı mı? Bunlar peşine düşebileceğimiz sorular lakin ben daha ziyade mut kelimesinde nasıl bir mana var, bunu merak ediyorum. Ut kökü ile irtibatlandırdığımız kut ve mut kelimelerinden “kut”un manasını az çok içimizde hissetmek mümkün fakat mutlu kelimesindeki “mut” tek başına bizi öyle tıkayıp duruyor. O “m” sesi kelimenin başına gelip de ne yapıyor acep? Hani Türkçe kelimelerin başına “m” gelmezdi ey kuralcı dilci?
Davet: Yunus Emre Divanından Etimoloji Derslerimiz Üsküdar Balaban Tekkesinde devam ediyor. Pazartesi günleri saat 18.00’de Balaban Tekkesindeyiz. Katılmak isteyenler dilevietimoloji@gmail.com mail adresine kendilerini tanıtan bir mail atabilirler.