Gündelik hayatta en çok kullandığımız kelimeleri çözmek, kelimeye neden öyle dediğimizin kafamızda belirebilmesini sağlamak daha zor oluyor genelde. Okullarda ilk olarak karşımıza birinci tekil şahıs olarak çıkan, bebekliğimizde yalın halinden ziyade bana ait anlamında tatlı ve hırçın bir “benim” ünlemesi ile kullandığımız “Ben” kelimesini irdelemeye çalışacağım bugün. Yazının başına oturup şu satırları yazarken kelimenin yamacında tedirgin duruyorum. Yanıma her zamankinden daha fazla sözlük koydum. 18 seçme sözlük. Bakalım işin içinden çıkabilecek miyim.
Bir kelimeyi çözmeye kalkıştığımızda sadece kelimenin kendisine odaklanırsak kendimizi o kelimeyi çözememe kaderine mahkum etmiş oluruz kimi zaman. Kelimenin çözümünde zıt anlamlısını, yakın anlamlısını hesaba katmak bir yol açabiliyor. Başka dillerde o kelime için hangi kelimenin kullanıldığını yoklamakta da fayda var. Bunları yaptıktan sonra kelimenin ek kök yapısını gözden geçirmenin biraz daha sonuca yaklaşmamızı kolaylaştırması umulabilir. Yüzyıllar içinde ve başka coğrafyalarda kelimenin telaffuzunda değişiklik olmuş mu, bu da yoklanabilir. Bu işlemlerin sırası değişebilir. Bazen hepsini yapmaya gerek kalmadan kelime kendisini ele verebilir ama yaklaşık olarak yapabileceğimiz işlemler bunlardır.
Ben. Azeri ağzında “men” diye biliyoruz ama Anadolu ağzından başka “ben” diyen var mı Türklerde diye Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğüne baktım. Hepsinde kelime “men” şeklinde. Hepsinde kelime “m” sesi ile başlıyor. Başkurt ve Tatarlarda “min” Azeri, Kazak, Kırgız, Özbek, Türkmen, Uygurlar “men” diyormuş.
Yüzdeki “ben” için de hemen hemen aynı kullanım söz konusu. Bizden farklı kal veya hal şeklinde telaffuz ettikleri bir kelime daha kullanılıyormuş yüzdeki ben için. Kelimeyi benek haline getirdiğimizde ise timgil, tap, tak, dak, dağ kelimelerinin kullanıldığını görüyoruz benek için. Türkmenler sadece “menek” kelimesini kullanıyorlarmış.
***
Kelimemizi beniz yaptığımızda diyeceksiniz ki ben ile benizin bir alakası var mı ki böyle bir şey yapıyorsunuz. Sesler benzeşince mecburen yokluyoruz. Hatta birazdan benizden sonra benzemek kelimesini de yoklayacağız. Türkmen ve Uygular “meniz” kelimesini kullanıyormuş, Azeriler ben’e men derken benize “beniz” diyormuş. Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek veTatarlar ise yüz kelimesini hafif değişikliklerle telaffuz ediyorlar. Bet ve bit’i kullananlar da var beniz için. Benzemek için ise Azeriler benzemek, Türkler menzemek kelimelerini kullanırken diğerleri ohşamak, okşamak kelimelerini kullanıyorlar.
Bencil için ise menmençi, menmenşil, minminlikli kişi, üz-üzin, özümçül kelimeleri kullanılıyormuş. Farsçadan “hodbin”i alanlar da olmuş: Azeriler, Uygurlar ve biz Anadolu Türkleri.
Bunları sıraladıktan sonra “ben” kelimesini muhatabı ile, yani “sen” ile birlikte yoklayalım: ben, sen! Birinci tekil şahıs ile ikinci tekil şahıs kelimelerimizin ikisinde de kelimenin kökündeki sesler aynı: “en”, başa gelen ses değişmiş, “b” “s” olmuş sadece. Aynı kelimelerin çoğuluna baktığımızda da aynı durumla karşılaşıyoruz: biz, siz. “iz”ler aynı, başa “b” ve “s” gelmiş.
Ben kelimesinin yoklamasını “en” kökünden yapabiliriz yani. Tabii başa gelen “b” sesinin kelimeye hangi anlamı kattığını görmeye, fark etmeye gayret ederek. Şu an tabii belli bir sıra ile verileri sıralamaya çalışıyorum. Değerlendirmeleri, bilgilerin tartışmasını sonraki yazılarda yapacağım mecburen.
Dünya dillerinde “ben”i nasıl görüyoruz, bir de buna bakalım: Farsçası men, Latince ve Grekçesi ego, Sanskritçesi aham, Fransızcası, İspanyolcası ve İtalyancası je, jo ve io, Rusçası ye; İngilizcesi ay, Almancası ich, Arapçası ene, İbranice ani, Arnavutça une, Macarca en, Bulgarca az, Ermenice yes, Kürtçe ez, Çince wö, Fince mine, Gürcüce me, Moğolca bi.
Haftaya “ben”i yoklamaya devam edelim.