Hasan Ali Toptaş’ın Heba’sını arkadaştan aldım. Dönerken eve, yolda okumaya başladım. “Beri” kelimesi geçti, takıldı kafama. Beri nedir, öte beri nedir? “Öte”yi hadi biliyoruz, yani bildiğimizi sanıyoruz bir miktar, beri neyin nesi? Beri gel, geri gel, ileri git, Arapçadan dilimize geçen “beri’ olmak”taki “beri’” farklı. Onunla karıştırmayalım. O beri’, uzak olmak, hatta uzak durmak anlamında kullanılıyor. Arapçadaki tam anlamı bu mudur, bakmamız lazım. Farsçada ise Burhan-ı Katı 16 manası var diyor. Yukarı, yüksek manası, üst fevk manası, meyve, semer manası da var imiş. Semer ne demek acaba. Eşeğin semerini bilirim ama mesela gece sohbeti anlamına gelen bir semeri bilmiyordum. Lugate bakınca öğrendim.
Başka dillerden gelen “ber” ve “beri”leri bilelim ki, aklımızı lüzumsuz karıştırmasın. Gerçi bu başka dillerdeki “ber” ve “beri”lere baktıktan sonra aklımızın daha fazla karışmayacağını size garanti edemem ama o karışma en azından lüzumsuz bir karışma olmayacaktır. Türkçedeki “beri” ile başka “beri”ler arasındaki farkları görüp aralarındaki yakınlıklara aldanmaktan bizi “beri’” kılacaktır.
Göğüs ve sine manasına geliyor diyor Mütercim Asım, muhterem adaşım; ezber kelimesindeki “ber” işte bu göğüs. “Ez” den dan anlamı veriyor, bir şeyi ezberden okumak demek göğüsten, yani gönülden, içten, yürekten okumak demek. Sanıldığı gibi ezber istemediği, sevmediği bir şeyleri okumak demek değil, aksine çok sevdiği şeyleri okumak, öyle ki yüzüne bakmadan kalbinden okuyabilmek demek. Dikkat ediniz, kafasından okumak değil, kalbinden; göğüsten; hadi Türkçedeki daha yerinde, maksadını tam ifade eder kullanımı ile gönülden okumak demek ezber okumak.
Devam edeyim “ber”deki manalara: zen-i nev-reste manasına gelirmiş, olgunlaşmakta olan kız demek olsa gerek herhalde. Kucak, aguş, en, arz, taraf, canib, netice, fayda manasına, kapı manasına, beyaban yani otsuz, susuz çöl manasına da geliyormuş. Hindistan’da bir ağaç ismi. Perende ve tair manasına yani uçmak şanından olan hayvandır diyor Mütercim Asım. Götür, ilet, apar anlamında emir şeklinde kullanılıyormuş.
Ahter-i Kebir’de yaratmak anlamına geldiği yazıyor ber’’in. Rıza-ı bari’deki “bâri” oradan geliyor. Bir şeyin başkasından halis ve ari olması demiş Ahteri Mustafa Efendi. Beraat kelimesi oradan geliyor. Kurtulmak anlamı da kazanmış, uzak olmak anlamı da kazanmış. Bu beri’ “be”, “ra” ve “hemze” ile yazılıyor kelimemiz. Be-ra ve ye ile yazılırsa yonmak, kesmek anlamına geliyor.
Barbr kelimesi ile ilişkilendirilerek anlatılan “berber” “berberi” kelimelerini merak etmeden geçemeyiz elbet buradan.
Bere kelimesini de hatırımıza getirelim, şapka, başlık anlamındaki bere değil de, o latince olmalı. Yara, bere derken kullandığımız “bere”. Tuncer Gülensoy’da “bere” yara sıyrık, “bermek” vurmak denilmiş. Vurularak oluşmuş bir yara mıdır bere, düşünmeli, bakmalı, kurcalamalı.
Gel berü Asım Efendi diyor olabilirsiniz şimdi. “Öteberi”nin berisine gelelim artık. Osmanlı Türkçesi metinlerinde “berü” şeklinde görülüyor. Kürtçede önce anlamına gelen bir bere varmış.
Beri, berideki beriki kullanımları da var.
Hasan Eren’in güzelim sözlüğünde “öte” de “beri” de geçmiyor.
Türk Dili Kurumunun Sözlüğünde konuşanın önündeki iki uzaklıktan kendisine daha yakın olanına beri denildiğini yazmış.
Beriye devam edeceğiz. Oradan öteye geçeceğiz inşallah.
Meraklısına: DilEvi Etimoloji Topluluğu ile Yunus Emre Divanından Etimoloji derslerimiz Beşiktaş meydanındaki Sinanpaşa Camii’nin hemen yanında bulunan Beşiktaş Müftülüğü’nün yanındaki KAGEM’de devam ediyor. Dersler cuma günleri saat 17.30’da. Derslere ve DilEvi Etimoloji Topluluğuna katılmak isteyen ilgililer dilevietimoloji@gmail.com’a mail atabilirler. Topluluğumuza katılmanın bir ücreti vesairesi yoktur. Sadece ilgili, meraklı olmak yeterlidir. Ayrıca 2107’de TRT Radyo1’de hafta içi her gün etimoloji programımız Kelime Ağacı hafta içi her gün saat 14.25’tedir.