Evet ve hayır kelimelerinin kökenini merak ettiniz mi hiç? Ben merak ettim, hayır kelimesinin nereden geldiğini bulmak çok zor değil. Tabii kolay dedik ama o kadar da kolay değil. Zira hayır Arapça bir kelime ve Arapçada üç tane “h” sesi var. Olumsuzluk, kabul etmeme anlamında kullandığımız “hayır” kelimesi hangi “h” ile yazılıyor bilmek lazım. Okullarda bize öğretilen bilgiler hayret ile hayır hasenat anlamında kullanılan “hayır” kelimesi ile; “istemiyorum, kabul etmiyorum” anlamında kullanılan “hayır” kelimelerinin arasında nasıl bir alaka var, nasıl bir farklılık var; bunu görmeye, ayırabilmeye yetmiyor. Kur’an harflerini bilerek aradaki farkları öğrenmeye çalıştığımızda kabul etmeme anlamındaki “hayır” ile hayır hasenat anlamında kullandığımız hayır’ın h’leri aynı. Noktalı h ile yazılıyor her iki kelimemiz de. Aynı kökten geliyorlar yani ama hayret, hayran anlamındaki “h” ise “noktasız h” ile yazılıyor. Bu hayret ve hayran ile akraba h-v-r kökünden türeyen kelimeler var Arapçada. Dönmek anlamına gelen havrun, suyun kuyuda toplanmasını ifade eden hâre, makaranın etrafında döndüğü çubuk anlamına gelen mihver, karşılıklı konuşma anlamındaki hivar, ceylan gözlü ve iri gözlü anlamında Kur’an’da kullanılan huri, yardımcı anlamında kullanılan havari de noktasız h ile yazılan h-v-r kelime kökünden türeyen kelimeler. Tereddütte kalma anlamı da bulunuyor noktasız h ile yazılan h-v-r’de.
Bir de Türkçemize pek de geçmemiş bir hayr daha var; güzel h dediğimiz, Asaf Halet Çelebi’nin iki gözü iki çeşme h’miz. Onunla yazdığımızda ise çöktü, göçtü gibi anlamlar bulunuyor kelimede. Derin kuyu, zayıf, güçsüz, karanlık gibi anlamlara da geliyormuş.
Hayır için hayır kelimesini kullanmıyor Araplar, “la” deyip geçiyorlar. Seçmek, seçip ayırmak, tercih etmek anlamına gelen hayır Türkçede nasıl kabul etmemek anlamı kazanmış, bunun izahı ile sözlüklerde karşılaşmak kolay değil ama tüm bunlara rağmen hayır kelimesinin nereden geldiğini bulmak “evet”e göre daha kolay.
Hayır için diğer Türk lehçelerinde sadece Azeri Türkçesinde heyr kelimesi kullanılıyormuş. Başkurtlar, Özbekler, Kazaklar, Kırgızlar, Uygurlar sırası ile “yuk, yok, jok, cok, yak” kelimelerini kullanıyormuş.
***
Evet için sözlükler Türkçe bir kelime değil diyorlar. Farsça olduğu belirtiliyor ama Farsçada gündelik hayatta bir evet kelimesi duymanız kolay değil.
Kelime Divanü Lügatit Türk’te geçiyor. Yagma, Tuxsı, Kıpçak ve Oğuz kavimleri ewet diğerleri emet, yemet ya da evet der diyor. Peki, tamam anlamına gelir diyor Kaşgarlı.
Em ilaç. Büyücü hekim ise emçi. Emitti diye bir kelime var Divan’da. Eğildi, meyletti anlamında.
Diğer Türk lehçelerinde evet için hangi kelimeleri kullanıyormuşuz diye baktığımızda “iyi, ha, he, hava ve oba” kelimelerini görüyoruz. “Oba” ve “hava”nın evetin ağızlarda değişmiş hali olduğunu düşünmek mümkün.
Ahter i Kebir’de bir “eved” kelimesi var, bir şeyin eğrilmesi anlamında kullanılır denilmiş. Evedi, ivedi kelimesini evedi şeklinde görüyoruz Tuncer Gülensoy’da. Acele çabuk anlamına geliyor ivedi.
Arapçada “naam” var, “ayva” var evet için. Farsçada “are” “ere” ve “beli”. İsmet Zeki Eyüboğlu eski Pehlevice diyor avad olarak geçtiğini söylüyor. Günümüz Farsçasındaki are, ere kelimelerindeki “r” sesi “v” şeklinde kullanılmış olabilir. Sondaki “d” 3. tekil şahıs anlamı veren “d” olabilir. Tabii Türkçeye geçmiş midir geçmemiş midir, biraz daha aramak, yoklamak lazım. Türkçenin özbeöz kelimesi ise evet’teki kök anlam nedir, bunlara gelecek hafta girelim.