Buğdayın kökü olan “uğ” köküne gelen eklerle hangi kelimeleri elde ettiğimizi yoklamaya devam edelim: Avuçta ufalanmış hamurdan yapılan çorbaya uğmaç deniyor. “Ovmaç”ın “uğmaç” şeklinde telaffuz edildiğini fark etmek zor değil. Sara hastalığına “uğnak” deniliyor. Saralıya ve aynı zamanda felçli ve inmeliye “uğrak” da deniyor. Yufka yapımında hamurun tahtaya yapışmaması için kullanılan kalın una “uğra” deniyor. Ur ve şişliğe de “uğra” deniliyor. Cin çarpması veya sara hastalığı için kullanıldığını ifade ettiğimiz “uğrak” kelimesi yol üzerinde uğranılan yerin de adı. Ve zaten bu hastalıklar (ve cin) belli belirsiz, arada bir nöbetçi gibi uğrayıp gittiği için “uğrak” denildiğini anlayabiliyoruz. Burnumuzun çevresinde beyaz serpinti bulunmasına “uğralı” deniyormuş. Su yatağına “uğran” kalabalığa ise “uğrantı” deniliyor. “Uğraş” mücadele, bir kötülüğü ortadan kaldırmak için gösterilen çaba anlamına gelirken; savaş, kavga, dalaş anlamında da kullanılmış. “Uğraş yeri” savaş yeri; “Uğraşçı” ise savaşçı demekmiş hatta.
“Uğrelenmek” salına salına yürümeyi ifade eden bir kelimemiz. “Uğrı”, “uğru” yol, çizgi, gizli, kestirme, kısa ve yan anlamlarında kullanılıyor. Yanına uğramak dediğimizde adeta yanına yanaşmak demiş oluyoruz. “Uğru” kelimesinde hırsız, yol kesen anlamı da bulunuyor.
“Uğrunda” kelimesini yolunda, onu için gibi bir anlamda kullanırken biz; kelimede hizasında, çizgisinde, önünde anlamı da varmış. “Uğuk” da uğurlu anlamında bir kelimemiz. “uğul” uğultunun kökü. “uğum” huzur, sabır anlamına geliyor. Bunu hiç duymamıştım. İçine kapanıklık, durgunluk, suskunluk, iyi gören, iyi düşünen çocuk için de kullanılıyormuş. “Uğuma” hu çekme için kullanılan bir kelime imiş. Huculuk, hucu kelimelerinin biraz bozulmuş bir hali mi acaba? Bu vesile ile bir birine “hu hu komşu!” diyerek seslenen, sözünün başına, sonuna “Hu” kelimesini koyan teyzelere hürmetlerimi, toprağa göçmüşlere de cennet nimetlerinin bol bol sunulması duamı buradan beyan ediyorum. Bize de o güzelim dili “hu”lu kalbi “hu”lu teyzelerin o güzelim seslenmelerini aktaran metni 80li yıllarında başlarında ilkokul ders kitabımıza koyan kişilere de rahmet diliyorum. Nasıldı o metin: -Komşu komşu hu hu! Oğlun geldi mi? -Geldi. -Ne getirdi? –İnci boncuk. Kime kime? Sana bana… diye uzayıp gidiyordu diyalog.
“Uğumca” uysal, kanaatkar, mütevazi demek. “Uğumlanmak” kanmak anlamına geliyor. “Uğumsuz” geçimsiz, çocuğu olmayan, özellikle erkek çocuğu olmayanları ifade için kullanılıyor. “Uğunmak” hızlı şekilde dönmek anlamına geldiği gibi bayılmak anlamına da geliyormuş. Çimlenmiş buğdayın kaynatılması ile yapılan yiyeceğe ise “uğunt” deniyormuş. Buğdaya yine geldik.
Eski Türk inanç sisteminde yolcuları koruduğuna inanılan akkuş şeklinde tasavvur edilen, iyi ruha “uğur” deniyormuş. “Uğurcalık” ve “uğurluk” çocukların yemek önlüğü, “uğurkan” ise urganın daha Türkçe telaffuzu. “Uğurlamak”ı yolcu etmek anlamında kullanıyoruz. “Uğurlu” kutlu, tekin, kademli, meymenetli, yararlı anlamında. “Uğursuz” menhus, musibet, meşum anlamında. “Uğuş” ise büyük aile, kabile, soy sop anlamındaymış. “Uğuşmak” keçeleşmek, sertleşmek, yarışmak anlamına geliyor. “Uğut” baygın, keyif sarhoşu, “uğuz” ise uslu, akıllı, uysal anlamına geldiği gibi anlayışsız, ahmak, saf, bön, uyuşuk, kaba, başıboş, serseri de demek imiş.
Ermenilerde üç gün süren oruca “uğundurma” deniyormuş. Bu orucun üçüncü günü bu kelime ile ifade edilirken ilginç bir şekilde bir kişiyi döverek bayılacak hale getirmeye de “uğundurmak” deniliyormuş. Anlaşılan o ki orucun üçüncü gününde kişi iyice mecalsiz kalıyor diye düşünüldüğü için ikisi için de aynı kelime kullanılmış. Ermenilerin orucunu değil ama rahmetli Aydın Salih Hanımın üç gün açlık tedavisini en az yirmi kez uygulamış biri olarak aslında çok da halsiz kalınmadığı itirazında bulunarak yazımı bugünlük nihayetlendireyim.