At ile atlamak kelimesinin irtibatını kurup da atmak kelimesi ile at ve atlamak kelimesinin irtibatını kuramamak meselesi üzerinde durduk. Ata ile atmak kelimeleri irtibatlıdır deyip geçmemek lazım dedik. At ve atmak ve atlamanın irtibatına dalalım bir…
Divanu Lugatit Türk’te at kelimesi isim, unvan kelimeleri ile açıklanmış. “Tan attı” cümlesi örnek verilmiş. Şafak atmak, şafağın sökmesi manasında. Tabii atmak kelimesine sökmek anlamı ne kadar verilebilir, tartışılabilecek bir mesele. İsim manasındaki ad kelimesi yani “d” sesi ile yazılan hali Divanu Lugatit Türk’te var mı diye baktım, göremedim. “Adak” kelimesini (bugün bildiğimiz “adak” değil de “ayak” kelimesi) gördüm. Türkologlar Türkçede bir “d” “y” değişmesinden bahsederler. Fakat zihnim bu “d” “y” değişmesini bir türlü tam oturtamaz, tatmin olmaz idi. “Atmak” ve “adım” kelimeleri ile beraber meseleyi düşününce “adak” ile “adım” ilişkisi ve ayağa eski metinlerde adak denilmesinin sebebi kafamda belirdi. Meseleyi şöyle düşünebileceğimizi ortaya koymak isterim: “Adak” ve “ayak” birbirinin yerine geçen kelimeler olarak algılanmak yerine aynı uzvumuzu ifade eden iki ayrı kelime olarak düşünülmelidir. En azından söylemek istediğimi açıncaya kadar böyle bir düşünmeye fırsat verin kendinize. Bir sürecik de olsa bunu böyle varsayınız yani: Ayağın ayak olması ile adak olması arasında nasıl bir fark ve irtibat var? Sorumuz bu olsun bir süreliğine. Adak, adım kelimesi gibi adım atmaktan dolayı adak şeklinde söylenirken eski denilen Türkçe metinlerde*, ayak kelimesi ise atmak anlamından dolayı değil de mesela tahminen ayrılmak anlamından dolayı ayak olmuş olabilir. Ayaklar ayrılır. Ki Türkler başa kakılan veya beceriksizce yapılan bir iyilik için “yaptığın hayır, çek bacağını ayır” şeklinde atasözü kullanmayı pek sever. Ayağın şiirde uyak olarak da kullanıldığını görüyoruz ki bu bir başka uzun ve güzel bağlantıları kurmamıza, Türkçenin güzelliklerini görmemize yarayacak bir isimlendirmedir. Kanaatimce orada da ayak adak kelimelerinde olduğu gibi iki farklı fonksiyon vardır: Uyak uymak ile alakalı iken yani bir mısranın sonunun kafiyesinin redifinin öncekine uymasını ifade ederken; ayak mısranın tamamlanması ile alakalı bir fonksiyonu ifade eder. İnsan iki ayaktan müteşekkil olduğu için iki mısra iki ayaklı, ikiye ayrılan bir bütün olarak görülüyor olmalıdır. Arapçada ev anlamına gelen beyit kelimesinin kullanılması da bir bütünlük, tamlık ile alakalı olmalı. Tamlık kelimesini damlık, dam, başını sokacak yer manasıyla görürsek (damlamak ve damla kelimeleri kafanızı karıştırmasın lütfen. Orada da tam anlamı var elbet. Suyun damlamadan önce tamlaşması ile, kendini tamamlayabildikten sonra damlayabilmekte olduğunu anlatır bize kelimenin kendisi.)
Bu kesinlikle böyledir diyerek kestirip atan cahil dilciler gibi yapmayıp böyle bir yol da olabilir deyip ayak ve adak ve adım irtibatını ortaya koyarak ayak bahsinden ayrılayım atmak, adım bahsine döneyim. Atılmak ile atak ilişkili iken atik kelimesinin nere ile, hangi kelime ile ilişkili olduğu birçok etimoloji sözlüğümüzde ele alınamamış. Kubbealtı Lugati atik için kökü bulunamamıştır demiş. Sözlükçünün kökünü bulamadığı kelimeyi ifade etmeyip geçmek yerine kökü bulunamamıştır demesi bile o kadar kıymetli ki. Attığın adım ile adın arasında bir irtibat var mı? Ata ile ad arasında bir irtibat var mı At ve ata için etimoloji sözlüklerimiz neler demiş? Atmak kelimesi ile ata kelimesi arasında bir irtibat var mı, at ve ata için etimoloji sözlüklerimiz neler demiş; at koşturmaya, koşu, koşuk ve koşum kelimelerine geçmeden bunları gelecek hafta irdelemeye devam edelim inşallah.
*Türkçeye eski demek; eskimiş, artık işi bitmiş, kullanımdan kalkmış anlamıyla kullanılıyorsa eğer pek de hoşuma gitmiyor; yok eğer köklü anlamında kullanılıyor ise eyvallah.
ETİMOLOJİ DERSLERİ
Etimoloji derslerimiz Cuma günleri 18.30’da Üsküdar’da FİKSAD’da. Katılmak isteyenler dilevietimoloji@gmail.com a kendilerini tanıtan kısa bir mail atabilirler. Derslerimiz sadece merak sahiplerine açıktır, ücretsizdir. Bazen kitap hediye edilir.