And” kelimesi Tarama Sözlüğünde nasıl geçmiş, bakacak idik. 13. yüzyılda Şeyyat Hamza’nın Yusuf İle Zeliha’sında “Kardaşları çünkü gördüler anı/ Yehudaya andın ettiler kanı” mısralarında geçiyor. 16. Yüzyıldan Tevarihi Şahi fil Ehadisil İlahi’de “Şeytanın andına, kelecisine inandılar” cümlesi geçiyor. Birbirinden güzel kitaplar yayınlayan Büyüyenay yayınlarından 5-6 yıl önce çıkan 15. Yüzyıla ait bir eser olan Ferec Ba’deş- Şidde kitabında da şöyle bir ibare geçiyor: “İki gündür taamımızı beğenmemeğe sebeb nedir? Şahzade eyitti: Andluyum, dilimle dimezem, divit kalem getirin yazayım.”
Tüm örnek cümleleri, mısraları buraya alamayacağı ama hangi maddeler var Tarama Sözlüğünde, onu yazayım: “Andını yere komak”, “andını sıdırmak” (bozdurmak), “andını sımak” (bozmak), “and içirmek”, “and içmek”, “and içişmek”, “and vermek”, “andlamak”, “andlaşmak”, “andolmak” gibi kullanımları görüyoruz.
Ayrıca “anduk” diye bir kelime ile karşılaştım, sırtlan anlamına gelen bir kelimemiz imiş. Anda kelimesi Akşehir, Konya yöresinde kardeş anlamında kullanılıyor imiş.
Moğolcada anda kelimesinin kan anlamına geldiğini, dolayısıyla and içmenin kan içmek anlamına geldiğini bir kısım kaynaklar zikrediyor. Elimdeki Moğolca Türkçe Sözlükten bakma ihtiyacı hissettim, zira bazen uydurulan yakıştırma bir bilgi bir şehir efsanesine hatta ülke çapında bir efsaneye dönüşebiliyor. Ferdinand Lessing’in hazırladığı Günay Karaağaç’ın tercüme ettiği Türk Dil Kurumu baskısı Moğolca Türkçe Sözlük’te “anda” kelimesini buldum, kan anlamına geldiğini de gördüm, emin oldum.
Sonra ardından Türk Lehçelerinde hem “ant” kelimesi nasıl geçiyor hem de “kan” kelimesi nasıl geçiyor, buna bakma ihtiyacı duydum. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü’nün 1. Cildine baktım. And kelimesi genel olarak and ve ant şeklinde geçiyor. Kırgızlarda bizim şart koşmak şeklinde kullandığımız Arapçadan gelme şart’ın “şert” şeklinde söylendiğini ve “kasem olsun ki” kalıbı ile Kur’an meallerinde karşılaştığımız kasem’in “kasam” şeklinde kullanıldığı belirtilmiş. Kazaklarda “şert” “sert”e dönmüş. “Kasem”i Türkmenler ve Uygurlar da kullanıyormuş. Kan kelimesi ise Azeri, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen, Uygur Türklerinin hepsinde kan şeklinde kullanılıyor. Yani kan pek bozulmamış. Azeri ve Türkmenler “kan” değil de “gan” diyorlarmış sadece. Tabii kana bakmakla bitmiyor işimiz, bir de “kardeş” kelimesi nasıl geçiyor, ona bakayım dedim, zira kardeş ile kandaş insana çok da farklı gelmiyor. Bir de tabii Akşehir, Konya yöresinde kullanıldığı tespit edilmiş ve kardeş anlamına geldiği belirtilen “anda” kelimesini görünce ister istemez Kökses teorisi mantığı ile “kandaş” kelimesinin içinde kardeş anlamına gelen bir “anda” arıyor insan. Kardeş için genel olarak karındaş kullanılıyor. Agayin, doğan ve birader kelimelerini kullananlar da varmış.
Biz Moğolca Sözlüğümüze dönelim. “Anda” ve “and” yeminli kardeş, kan kardeşi, arkadaş anlamına gelirken “anda barihu” ve “anda bolulçahu” kan kardeşi olmak anlamına geliyormuş. Kelimenin “andah” şeklindeki fiil hali ise yanılmak, yanlış yapmak, aldanmak demekmiş. “Andagay” ve “andagar” kelimeleri ise and, yemin, kutsal veya ciddi söze deniyormuş. “Andagar” kelimesinde geniş veya yüksek sağrısı olan at anlamı da varmış. “Andagaylah” and içmek, yemin etmek demek. Kelimenin sonuna gelen “h” sesinin bizim “-mek” “-mak” denilen mastar olduğunu tahmin edebiliriz buradan. İnternetten biraz Moğolca fiillere bakındım, hepsinde de “h” sesini gördüm. Yemin etmek ile aldanmanın, hata etmenin aynı seslerden oluşan kelimelerle ifade ediliyor oluşu acaba yeminin istismar edilmesinden dolayı kelimenin kazandığı bir anlam olarak değerlendirilebilir mi? Buraya bir soru işareti koyuyorum. “Andlah” şekilde telaffuz edilen “andala-” kelimesinde Türkçemize çok benzer bir şekilde antlaşmak, kan kardeşi olmak anlamı var imiş.
Tarama Sözlüğüne tekrar döneyim. Sözlükte “andırmak” kelimesini de görünce acaba “and” kelimesi kan ile değil de anmak, hatırlamak kelimesi ile mi alakalı diye düşünmeden edemedim. Anmak, andırmak ile alakalı düşündüğümüzde ise “and içmek” tabirimizdeki içmek kelimesinin sebebini bulamıyor duruma düşüyoruz.
Acep doğrusu hangisidir?