DIŞ HABERLER SERVİSİ / İSTANBUL
Yemen’den, Lübnan’a, Irak’tan Suriye’ye uzanan ‘Direniş Ekseni’nin kalbi Tahran, 2018’ye sıkıntılı girdi. Ülkenin en doğu ucundaki, İran’ın petrol dışı ekonomisinde önemli rol oynayan muhafazakârlığıyla bilinen başkentin ardından en büyük kenti Meşhed’de 29 Aralık Perşembe günü başlayan gösteriler aslında ilk başlarda kimsenin çok da fazla dikkatini çekmedi. Güney uçta Şiraz, doğuda Mehşed, ortada Tahran ve bu üçgende başkentin hemen yanı başındaki Kum, İran İslam Cumhuriyeti’nin dayandığı kültürel ve dini aksların da belkemiği. 30 Aralık’ta Meşhed’in ilk günkü yalnızlığına son veren eylemler silsilesi ise aralarında Kum ve Kirmanşah gibi iki önemli ve sembol kentin de dahil olduğu onlarca merkeze sıçramıştı bile. Eylemlerin üçüncü gününde herkesin gözünü diktiği Tahran dahil olmak üzere tüm ülkeye yayıldı. İran uzmanlarının ‘1979 İslam devriminden bu yana en yaygın ve kalabalık eylemler’ olarak değerlendirdiği gösterilere katılanların siyasi hedefleri ve nedenleri ise halen netlik kazanmış değil.
İran’da, Türkiye’deki 1970-1980 döneminde bankerlik sistemi oldukça güçlü. Özellikle Cumhurbaşkanı Ruhani’nin ilk döneminde resmi bankacılık sektörünün haricinde çok sayıda kurum ve şahsa ‘yüksek kar payı’ vaadi ile mudi toplama linsansı dağıtıldı. Meşhed en fazla mudinin toplandığı kent olarak gösteriliyor. Yüksek kâr payı ile para toplayan şirketlerin birer birer iflasının fitili ateşlediği de yapılan yorumlar arasında.
İkinci neden olarak kötü ekonominin tetiklediği siyasi sıkışmışlık. Aslında eylemlerde atılan sloganlar ve taşınan pankartlar da kafa karışıklığının artmasına neden oluyor. Reformcu kimliği ile iki dönemdir Cumhurbaşkanlığı koltuğuna oturan Ruhani için ‘İstifa’ çağrıları bir sokaktan yankılanırken bir başka sokaktaki eylemciler ise ülkenin kurucusu ve ebedi dini lideri Humeyni’nin posterlerini indirip yakıyor, ‘Mollalar dışarı’ diye bağırıyor. “Ne Gazze ne Lübnan’a canım feda İran’a’ en fazla kullanılan sloganlardan biri olarak dikkat çekiyor. Ekonomik sıkıntılar içinde kıvranan halkın, yönetimin Suriye’den Yemen’e, Gazze’den Lübnan’a uzanan hattaki ‘Şii Hilali’ projelerine aktardığı kaynağa ve enerjiye tepkili olduğu belirtiliyor.
Eylemlerin ilk üç gününde şiddet dozajı düşükken 30 Aralık gecesi başta Kirmanşah ve Loristan olmak üzere ardı ardına ölüm haberleri gelmeye başladı. Gözler ilk günden bu yana kalın bir sis perdesi arkasında sokakları gözetlediğine inanılan İran’ın hem siyasetinde hem ekonomisinde en etkili kurumların başında olan Devrim Muhafızları’na çevrildi. Yerel polisin göstericilere müdahale etmekten çekindiği iddia edilirken bazı kaynaklar Devrim Muhafızları’nın polis üniforması ile eylemcilere ateş ettiğini ve ölümlere sebep olduğunu belirtiyor.
Eylemcilerin hedefindeki bir diğer kurum ise Besiçler. Motorsikletleri, sopaları ve olağanüstü yetkileri ile hemen herkesin korkusu olan bu paramiliter yapı üyeleri ve merkezlerinin yakıldığı belirtiliyor. Besiçlerin hedef olması anlaşılabilir bir durum zira, İranlılar günlük hayatlarının her anında bu grupların şiddetine maruz kalabiliyor.
Gösterilerin şiddete evrildiği noktalardan biri de petrol yataklarının bulunduğu güneydeki Ahwaz kenti ve bölgesi. Sünni Arap yoğunlukla bölgeden gelen çatışma haberleri doğrulanamazken resmi haber ajansı ise El Kaide ve türevlerinin provokasyon girişimlerinde bulunduğu iddiasını yayımlıyor.
5’inci gününe giren eylemlere ilişkin resmi otoriteden gelen açıklamalar da kafa karıştırıcı. Cumhurbaşkanı Ruhani sessizliğini korurken, muhafazakâr cephe ise göstericileri ‘Devrim Muhafızları’ ile korkutuyor.
İran’da toplumsal olaylara müdahale, polisin vazifesi. Devrim Muhafızları veya ordunun devreye girebilmesi için Milli Güvenlik Yüksek Şurası’nın talimatı gerekiyor. Önceki gün dini lider Ali Hameney’in ofisinden yapılan açıklamada göstericilerin sokaklardan çekilmemesi halinde bu seçeneğin masada olduğu hatırlatılarak gözdağı verildi.
İnternetin kesildiği ülkede gösterilerin nereye evrileceği belirsizliğini koruyor. 2018’e çalkantılar içinde giren İran’daki olası sarsıntının etkilerinin Lübnan’da, Suriye’de Yemen’de görüleceği ise kesin.
BİRİKMİŞ HOŞNUTSUZLUKLA BAŞLADI HEDEFİNE REJİMİ ALDI
Prof. Dr. Mehmet Akif OKUR: İran’da uzun zamandır birikmiş bir hoşnutsuzluk var. Protestoların muhafazakârların güçlü olduğu yerde başlaması iktidara yönelik bir hareket görüşünü ortaya çıkarıyor. Rejimin de böyle bir hareketlilik beklediği, bir ön alma çabası mı, net bir cevabı yok. Azınlıkların bulunduğu bölgelere, Kürtler’e ve Sünni Araplar’a yayılma emaresi gösteriyor. PKK’nın İran uzantısı PJAK destek vereceğini açıkladı. Suudi Arabistan’ın etkili olduğu Ahvaz’da ivme kazanmış gösteri dalgası var. Gösterilerde lehine slogan atılan bir siyasi lider yok. Bu da bir organizasyon olmadığının göstergesi. Trmup’ın mesajı da ters tepti. Köklü değişiklik getirecek olmayacak gibi görünüyor.
BÜTÜN COĞRAFYAYI ETKİLEYEBİLİR
Güvenlik Uzmanı Abdullah Ağar: İran’daki toplumsal kırılganlığının kendi içinde kalmayacağı ve başka dinamiklerin de devreye girmesiyle bütün coğrafyayı etkileyebileceğini görmek gerekiyor. Rejime bağlı güçlerin sokaklara çıkması İran’ın geleceği açısından en kritik süreci içinde barındırıyor. İran’da iç karışıklığın derinleşmesi hatta iç savaşa doğru evrilmesi olasılığını üretiyor. Özellikle KCK-PKK’nın İran kolu PJAK, imkân ve kabiliyetleri sınırlı olmakla birlikte KDP-İ Peşmergeleri’nin etkisi Kürt etnik kırılganlığı adına öne çıkıyor. Güneybatıdak, körfez ve Irak’a yakın bölgedeki sünni Arapların yaşadığı Ahvaz da kritik.
4 ADIMDA iRAN BAHARI
İLK KIVILCIM NEREDE ÇIKTI?
Gösteriler Perşembe günü ülkenin en büyük ikinci şehri Meşhed’de giderek kötüleşen ekonomik durumu protesto amaçlı başladı. Daha sonra dini başkent Kum, Şiraz, İsfahan, Horasan, Luristan, Kirmanşah ve Tahran’a da da yayıldı.
EYLEMCİLER NE İSTİYOR?
Kötüleşen ekonomik şartlar ve yolsuzluk karşıtı başlayan gösteriler siyasi taleplere dönüştü. Sokaklarda yalnızca Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani’ye değil, aynı zamanda İran’ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney’e karşı da sloganlar atıldı. Meşhed Kum gibi ‘mufazakar muhaliflerin’ öne çıktığı kentlerin yanı sıra Kirmanşah, Horasan gibi daha seküler talepler ile meydanlara inenlerin de olması dikkat çekiyor. Gösetiricelirin merkezi bir örgütlülüğü ve liderinin olmaması da bir başka önemli nokta. Ülkenin güçlü din adamlarının yaşadığı Kum’da da gösteriler olduğu ve “Halk yalvarıyor, din adamları Allah gibi davranıyor” sloganları atıldığı bildirildi. İran’ın dış politikasına da tepki var. Meşhed’de bazı göstericiler hükümetin Orta Doğu ülkelerine müdahalesine “Hayatım Gazze için değil, Lübnan için değil, İran içindir” sözleriyle gösterdi. Sosyal medyada paylaşılan bazı videolarda göstericilerin “Suriye’yi bırak bizi düşün” sloganları attığı görüldü.
HÜKÜMETİN TAVRI NASIL?
Resmi yayın kuruluşu IRIB’in aktardığına göre Cumhurbaşkanı Yardımcısı İshak Cihangiri, gösterilerin arkasında muhaliflerin ve dış güçlerin olduğuna inanıyor. Henüz şiddet dozunu artırmayan hükümet dün intertentte kısıtlama yaparken, Tahran’da da hükümet olağanüstü gündemle toplandı. Eylemleri bastırmakta yetersiz kalan polisler ve Besiçlere ek olarak Devrim Muhafızları’nın harekete geçirilebileceği belirtiliyor. Dünkü toplantının ardından açıklama yapan İçişleri Bakanı Abdurrıza Rahmani Fazli, ülke genelinde devam eden eylemlere izin vermeyeceklerini dile getirdi.
Tahran Devrim Muhafızları lideri İsmail Kovsari de protestolara devam etmeleri durumunda göstericilerin “ulusun demir yumruğuyla” karşılaşacaklarını söyledi.
TRUMP’TAN TWEET DESTEĞİ
Hükümetin eylemlerin ardındaki odak olarak parmağını uzattığı ABD’den ise ilk açıklama gösterilerin ikinci günü geldi. ABD Başkanı Donald Trump, Twitter hesabından “Rejimin yolsuzluklarından ve ülkenin varlığını yurt dışında terörizme harcamasından bıkmış olan İran vatandaşlarının barışçıl protestolarıyla ilgili bilgiler geliyor. İran yönetimi, kendini ifade hakkı da dahil kendi halkının haklarına saygı göstermelidir. Dünya bu süreci izliyor” mesajı ile eylemcilere destek çıkarken ABD Dışişleri Bakanlığı sözcüsü Heather Nauert de şu şu mesajı paylaştı: “İran’ın liderleri, zengin tarihi, kültürü olan varlıklı bir ülkeyi, şiddet, kan ve kaos ihraç eden ekonomisi bitmiş dolandırıcı bir ülkeye çevirdi. Başkan Trump’ın da söylediği gibi İran liderlerinden en çok zarar görenler İran halkıdır. ABD barışçıl göstericilerin tutuklanmasını sert bir şekilde kınıyor. Bütün ülkelere İran halkını ve onların temel haklarına sahip çıkma ve yolsuzluğa son verme çabalarını açıkça desteklemeleri çağrısında bulunuyoruz.”
HEDEFTEKi KURUM: DEVRiM MUHAFIZLARI
İran’da 1979’daki İslam devriminin ardından kurulan sistemi korumak amacıyla kurulan Devrim Muhafızları, hava, kara, deniz ve füze kuvvetleri bulunan ülkenin en büyük ordusu. Devrim sonrası dini lider Ayetullah Humeyni öncülüğünde kurulan ordu, İran Anayasası’na göre iç düzeni sağlamak, devrimin muhafazası ve sapkın hareketlerin önlenmesinde rol oynuyor. Örgütün kontrolünde on binlerce gönüllü milisten oluşan Besiç Direniş Gücü adlı yapı da bulunuyor. Muhafızların başında 1981 yılında orduya katılan Muhammed Ali Caferi var. ABD’nin terör örgütleri listesine almaya hazırlandığı Devrim Muhafızları İran’in ‘Direniş Ekseni’ olarak gördüğü Şii Hilali bölgesinde önemli görevler üstleniyor.