Geçen yıl tüm dünya ülkeleri vatandaşlarına esnafına yönelik koronavirüs paketleri açıkladı. Vergiden, ödemelere kadar birçok başlıkta can suyu olacak adımlar atıldı.
Türkiye’de ise süreç ağırlıklı olarak kredi seferberlikleriyle yürütüldüğü için yetersiz destek eleştirileri yöneltildi. Disk-Ar’ın verilerine göre gelişmiş ülkeler pandemide nakit destek olarak milli gelirlerinin ortalama yüzde 12.7’sini ayırırken Türkiye’de bu oran yüzde 1.1’de kaldı.
FAZLADAN VERGİ 43 MİLYAR PANDEMİ DESTEĞİ 13 MİLYAR TL
Vakit harcama ve gelir desteklerinde de Güney Afrika, Endonezya gibi ülkelere bile ulaşılamadı. Buna karşılık salgında devletin geliri tahmin edilenin de üstüne çıktı. 2019 bütçesinde 956 milyar TL öngörülen gelir hedefi 1 trilyon lirayı aştı.
Beklentilerin 43 milyar TL üstünde vergi toplandı. Ekonomideki sıkıntılara salgının gerekçe gösterildiği süreçte desteklerin ise 13 milyarda kalması Türkiye’yi dünyadan ayıran tabloyu ortaya koydu.
TÜRKİYE PANDEMİDE VERGİ HEDEFİNİ AŞTI ANCAK DESTEKLER GELİRİN GERİSİNDE KALDI
DAHA ÇOK TOPLADIK DAHA AZ DAĞITTIK
Türkiye, 2020 yılı bütçesini yüzde 5 büyüme hedefine göre pandemi yokken hazırlamıştı. Bu büyüme hedefine göre 784,6 milyar lirası vergi olmak üzere toplamda 956,6 milyar para toplanacaktı.
Pandemi geldi ve 2020 yılı büyümesi yüzde 1.0 seviyelerine düşerken toplanan vergi hedefin 48,5 milyar lira üzerine çıkarken, toplam gelir hedefi de 72,9 milyar lira daha fazla oldu. Pandemiye rağmen hedefinin 72,9 milyar lira üzerinde para toplayan Türkiye yine pandemide vatandaşlarına nakit destekte dünya ülkeleri arasında sondan ikinci olarak kaldı.
Aralık 2019’da 2020 Yılı Merkezi Yönetim Bütçe Kanunu Teklifi üzerine Cumhurbaşkanı Yardımcısı Fuat Oktay şu konuşmayı yapmıştı: “Yükselen enflasyonla oldukça kararlı bir mücadele ortaya konulmuş, halkımızın desteği alınarak beklentiler iyi yönetilmiş ve enflasyonda belirgin bir düşüş gerçekleştirilerek fiyat artışında katılaşmanın önüne geçilmiştir.
Yargı reformu stratejisi ve vergi reformu gibi temel alanlarda öngörülebilirliği güçlendirecek adımlarla ekonomide yapısal dönüşüm, enflasyonu daha da aşağıya çekerken ekonominin sürdürülebilir bir büyüme patikasına oturmasına da yardımcı olacaktır. Bu kapsamda 2020 yılı büyüme hedefimiz yüzde 5 olarak belirlenmiştir.”
Oktay aynı konuşmasında 2020 yılında enflasyonun yüzde 8,5’e düşeceğini ilan ederken, ihracatın da 190 milyar dolara ulaşacağını açıkladı. Fuat Oktay büyüme hedefine bağlı olarak istihdam tarafında da çalışan sayısının 1 milyon 52 bin kişi artmasını öngörmüştü.
Bu olumlu hedeflere bağlı olarak 2020 yılında bütçede toplam gelirin 956,6 milyar lira olması hedeflenmişti. Bu gelirin de 784,6 milyar lirası vergi olarak toplanacaktı. Oysa 2020 yılına dünya kovid-19 salgını ile girmiş ve ülkemizde de ilk vaka mart ayında görülmüştü.
Bütün dünyada yaşanan pandemi nedeniyle ülkeler bir kısım vergi gelirlerinden vazgeçerken, vatandaşlarına da nakit ve nakit dışı destek paketleri açıkladılar. Türkiye ise pandemi öncesi açıkladığı 2020 yılına ait büyüme, istihdam gibi temel değerlerde tutturmamasına karşılık gelir tarafında hedeflerin de üzerine çıktı.
Bütçede toplam gelir hedefi 956 milyar 588 milyon lira iken toplanan gelir 1 trilyon 029 milyar 493 milyon liraya ulaştı. Hedeflenen bütçe gelirinin tam 72 milyar 906 milyon lira daha fazlası gelir toplanmış oldu.
Vergi gelirlerinde de 784,6 milyar hedefin 48,6 milyar lira daha fazlası toplanmış oldu. Hedefin üzerinde vergi toplanan başlıca alanlar ise şu kalemler: 1-Kurumlar vergisi 15,6 milyar daha fazla; 2-Dahilde alınan KDV 13,7 milyar hedefin üzerinde; 3-ÖTV 32,1 milyar daha çok toplandı; 4-İthalat vergisi de hedefin 5,9 milyar lira daha fazlası alındı.
Böylece bütçesinde pandemiye rağmen hedefin üzerinde para toplayan ülke olarak -hem büyümede hem de istihdamda geride kalmamıza rağmen- bunu başarmış ülke olduk. Ama nakit destek dağıtımında GSYH’nın yüzde 1,1’i ile Meksika sonrası sondan ikinci olduk.
BÜTÇEDEN PANDEMİYE PARA YOK
2020 yılında Merkezi Bütçede hedeflediği gelirden 72,9 milyar lira fazla toplamasına rağmen pandemi harcamalarını işçilerin biriktirdiği işsizlik fonundan yaptı. Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanı Zehra Zümrüt Selçuk, iki hafta önce yaptığı açıklamada Sosyal Koruma Kalkanı ödemelerinin 52,7 milyar liraya ulaştığını açıkladı.
Yapılan ödemelerin yüzde 84’ü İşsizlik Fonundan, yüzde 12’si Hazine’den ve yüzde 4’ü de vatandaşlara dağıtılan İBAN üzerinden toplanan bağışlardan gerçekleşti. Hazine’nin 2020 yılında hedeflediği gelirden 72,9 milyar lira fazla toplamasına rağmen, yapılan doğrudan yardım hanelere yapılan bir seferlik 1000 liralık nakdi destek ödemesi oldu.
Kalan ödemeler ise kısa çalışma ödeneği ve nakdi ücret desteği başta olmak üzere İşsizlik Fonu kaynaklarından gerçekleşti. Bütçeden yapılan pandemi nakit desteği bu derece düşük kalmasına rağmen giderlerde de hedefin 106,8 milyar üzerinde harcama yapıldı. Hatta bütçeden faiz dışı harcama hedefi 111.7 milyar lira daha yüksek gerçekleşti.
Bu yüksek giderlerin dağılımına bakıldığında da şu kalemler çıkıyor: 1- Personel gideri 5,3 milyar lira daha yüksek; 2-Mal ve Hizmet alım gideri 20,9 milyar lira hedefin üzerinde; 3- Transfer harcaması 46,9 milyar lira (21,9 milyar lirası SGK açığına) daha fazla; 4- 36,3 milyar lira da sermaye giderlerinde hedefin üzerinde harcama gerçekleştirildi.
TÜRKİYE NAKİT DESTEĞİ EN AZ AYIRAN İKİ ÜLKEDEN BİRİ
DİSK-AR’ın araştırmasına göre Türkiye kovid-19 ile mücadelede nakit desteği en az ayıran iki ülkeden biri oldu. Çalışanların gelir kaybında, esnafın iş kaybında başta olmak üzere yoksullukla mücadelede bir çok ülke tabiri caiz ise kesenin ağzını açtı.
Ülkeler farklı yöntemlerle destek paketleri açıklarken, özellikle bütçelerden yapılan nakdi destekler önem kazandı. Bir çok ülke esnafa kaybettiği gelirin yüzde 70’ine kadar gelir desteği verirken, hane başına da nakit destekler sağladılar.
DİSK-AR en yüksek desteğin 10 G-20 ülkesi olduğunu ve bu ülkelerin toplam nakit harcama ve gelir desteklerinin 6 trilyon doları bulduğunu açıkladı. Türkiye’de İşsizlik Fonu ödemelerinin de yer aldığı bu listede ilk sırada 3,5 trilyon dolar ile ABD yer aldı.
Toplam desteğin 7,8 trilyon dolara ulaştığı bu grupta Türkiye binde 1 pay ile 7,6 milyar dolar destek seviyesinde kaldı. Nakit destekte ise GSYH payı olarak ölçüldüğünde Yeni Zellanda yüzde 19,1 oran ile en üst seviyede yer alırken, Türkiye 33 ülke içerisinde yüzde 1,1 pay ile Meksika’dan sonra sondan ikinci sırada yer alabildi.
SAĞLIK HARİÇ DESTEKTE İSE SONRADAN ÜÇÜNCÜ ÜLKEYİZ
DİSK-AR araştırması sağlık dışı nakit harcamalar Kovid-19 döneminde yapılan ek sağlık harcamaları haricindeki doğrudan vatandaşa dönük nakit destek harcamalarını içermektedir. Sağlık dışı nakit destek harcamalarının GSYH içindeki payının en fazla olduğu ülke yüzde 17,9 ile Yeni Zelanda’dır.
ABD, Japonya, Avusturya, Kanada ve İngiltere’de bu oran yüzde 10,9 ile 15,3 arasında değişmektedir. Almanya, Polonya, Fransa, İtalya, Belçika gibi AB ülkeleri ile Güney Afrika’da toplam sağlık dışı nakit harcamaların milli gelire oranı yüzde 5 ile 10 arasındadır. Romanya, Pakistan, Danimarka, Finlandiya, Endonezya, Rusya, Bulgaristan, Kore, İsveç, Norveç, Arjantin, İspanya, Hollanda, Çekya, Çin ve İsviçre’de sağlık dışı nakit harcama ve gelir destekleri ülkelerin GSYH’si içinde yüzde 1 ile 5 arasında değişiyor.
Meksika, Nepal, Arnavutluk ve Türkiye’de ise sağlık dışı nakit harcamaların GSYH içerisindeki payı yüzde 1’in altındadır. Türkiye, Nepal ve Meksika’dan sonra ülkeler arasında Kovid-19 döneminde çalışanlara nakdi desteği en az yapan ülke olmuştur. Türkiye’de bu oran yüzde 0,8 düzeyinde kalmaktadır.
Kovid-19 döneminde yapılan nakit destek harcamalarının tüm desteklere oranı kaynakların vatandaşlara ve çalışanlara mı yoksa sermayeye mi daha çok aktarıldığını görebilmek açısından önemlidir. Kovid-19 döneminde yapılan nakit harcamaların toplam desteklere oranı ülkelere göre farklılık göstermektedir.
Kovid-19 döneminde yapılan nakit harcamaların toplam ekonomik ve parasal desteklere oranına bakıldığında yüzde 90 ile Avustralya, yüzde 88 ile Yeni Zelanda ve yüzde 87 ile ABD ilk sıralarda yer alırken, Türkiye, Kovid-19 döneminde yapılan nakit harcamaların toplam ekonomik ve mali desteklere oranı yüzde 11 ile son sırada yer almıştır (Grafik 5).
Türkiye’deki toplam ekonomik desteklerin yüzde 89’u işletmelere, şirketlere ve bankalara (sermayeye) sağlanan kolaylıklar ve desteklerdir. Türkiye toplam destekler içinde en az nakit destek ve harcama yapan ülkedir.