Asperger sendromu, otizm spektrum bozukluğu grubundaki nöro-gelişimsel sorunlardan en hafif olanıdır. Beyindeki anomalilerden kaynaklanır ama bu değişikliklere neyin sebep olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Genetik faktörlerin ve çevresel toksinlerin sendromun gelişiminde etkili olduğu sanılmaktadır.
En tipik belirtileri sosyal etkileşimde zorluklar, tek bir nesne veya konuya saplantılı ilgi, sakar-koordine olmayan motor hareketler ve tekrarlanan rutinlerdir. Asperger sendromunun tedavisi yoktur ancak erken teşhis ve müdahale bir çocuğun sosyal bağlantılar kurmasına, potansiyelini gerçekleştirmesine, iş-meslek sahibi olmasına yardımcı olabilir.
Asperger sendromu tanısı konan bireyler genellikle normal bir zekaya (hatta yüksek IQ'ya) sahiptir.
ASPERGER SENDROMU NEDİR?
Asperger sendromu, otizm spektrum bozuklukları olarak bilinen bir grup nörogelişimsel bozukluktan (çocuklukta başlayan beyin gelişimi sorunları) biridir ve spektrumun ılımlı ucunda kabul edilir. Adını bu bozukluğu 1944'de otizmden bağımsız olarak tanımlayan Avusturyalı çocuk doktoru Dr. Hans Asperger'den almaktadır. Erkek çocuklarda kızlardan 5 kat daha sık görülen bu durum özellikle sosyal etkileşimi olumsuz yönde etkilemektedir.
ASPERGER SENDROMU NEDENLERİ
Beyindeki değişiklikler Asperger sendromu semptomlarının çoğundan sorumludur. Ancak bilim insanları bu değişikliklere neyin sebep olduğunu tam belirleyememektedir. Genetik faktörlerin ve kimyasallar veya virüsler gibi çevresel toksinlere maruz kalmanın hastalığın gelişimine potansiyel katkı sağladığı düşünülmektedir. Öte yandan bu bozukluğun gelişiminde kızamık vb. aşıların hiçbir etkisi bulunmadığı kanıtlanmıştır.
ASPERGER SENDROMU BELİRTİLERİ
* Sosyal farkındalık eksikliği
* Sosyalleşmede/arkadaş edinmede ilgi eksikliği
* Arkadaşlıklar kurma ve sürdürmede zorluk
* Başkalarının düşüncelerini ve duygularını anlayamamak (empati kuramamak)
* Göz temasından kaçınmak veya çok dikkatlice bakmak
* Yüz ifadeleri ve mimik kullanma eksikliği ya da abartılı mimiklerin kullanılması
* Vücut dilini anlayamama
* Kişilerarası sınırlara uymama; mahremiyet algısının gelişmemesi
* Seslere, dokunmaya, kokulara, tatlara veya görsel uyaranlara aşırı hassasiyet
* Ritüellere veya rutine aşırı bağlılık
* El çırpma ya da kol sallama gibi tekrarlanan motor davranışlar
* Sakarlık veya koordine olmaya motor hareketler
* Dinozorlar veya elektrikli süpürge gibi sadece birkaç konuya gösterilen takıntılı ilgi
* İroni ya da alay gibi ince bir dil kullanımını anlamada güçlük çekmek
* Ses tonunu ayarlamada zorlanma (örneğin; yüksek sesle veya çok hızlı konuşurken aniden alçak sesle veya yavaş konuşma gibi)
* Düzensiz konuşma veya konuşmayı kendi ilgi alanına yönlendirme; diğer tarafın konuştuğu konuya odaklanamama
Bu belirtilerden özellikle sosyal-davranışsal belirtiler bebeklikte başlayabilir ancak bu farklılıkların tanımlanması zordur ve anormal olarak algılanmayabilir veya başka bir durumla bağlantılı olduğu düşünülebilir. Bu nedenle Asperger sendromu vakaları genellikle 4-11 yaş aralığında saptanabilir. Asperger sendromuna dikkat eksikliği ve hiperaktivite, anksiyete, depresyon, yıkıcı davranış bozuklukları ya da diğer ruh hali bozuklukları gibi bazı psikiyatrik sorunlar eşlik edebilir.
ASPERGER SENDROMU SINIFLANDIRMASI
Asperger sendromu, doğuştan gelen veya yaşamın ilk 3-4 yılında ortaya çıkan karmaşık nörogelişimsel bozuklukları ifade eden otizm spektrum bozuklukları grubunun (ASD) en ılımlı ucu kabul edilir. Bir başka deyişle klasik otizmin en hafif formudur. Diğer ASD’ler;
* Klasik otizm
* Rett sendromu
* Çocukluk çağı parçalayıcı bozukluğu
* Atipik otizm (başka türlü adlandırılamayan yaygın gelişimsel bozukluk) biçimidir.
Asperger sendromu kendi içinde ayrıca sınıflandırılmaz, sadece sendroma eşlik edebilen psikyatrik soruna bağlı olarak çocuğun günlük hayatına daha çok ya da daha az yansıyabilir. Asperger sendromu 2003 yılında otizmin türlerinden biri olarak kabul edilip otizm spektrum bozukluklarından biri olarak tanımlanmıştır.
ASPERGER SENDROMU TEŞHİSİ
Genellikle 4-11 yaşlarında belirginleşen Asperger sendromunu doğrudan tespit edebilecek bir test yoktur. Duruma göre bu bozuklukla benzer belirtilere sahip fiziksel rahatsızlıkları araştırmak için öncelikle kan testleri ve röntgen çekimleri yapılabilir. Eğer fiziksel bir sorun söz konusu değilse çocuk, psikyatrist ve-veya psikolog gibi çocuk gelişim bozukluklarında uzman kişilere yönlendirilebilir.
Uzmanlar öncelikle ebeveynlerin ve çocuk okula gidiyorsa öğretmenlerin gözlemlerini öğrenmek isteyebilir. Bu nedenle sağlıklı veri aktarımı için bu gözlemlerin not alınması son derece önemlidir. Uzmanlar veriler doğrultusunda çocuğu farklı ortamlarda gözlemleyip değerlendirme testleri yapabilir. Bu testlerde çocuğun;
* Sosyal ve duygusal yetenekleri
* İletişim becerileri
* Öğrenme becerileri
* Hareket becerileri
* Ve özel ilgi alanları ölçülür.
Asperger sendromu teşhisine yönelik özel testler olmadığından ve kişiden kişiye ve her yaş döneminde farklılık gösterebildiğinden tanı koymak zordur. Hatta yanlış (örneğin sadece dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu gibi) tanıda bulunma riski vardır. Böyle bir olasılığı ortadan kaldırmak ve tanıyı kesinleştirmek için çocuğun farklı uzmanlarca tekrar değerlendirilmesi gerekebilir.
Bazen insanlar yetişkin olana kadar Asperger sendromuna sahip olduğu anlaşılamayabilir. Üstelik yetişkinlerde teşhis koymak daha da zordur. Bu nedenle Asperger sendromuna dair belirtiler ciddiye alınmalı, durumu kabullenmeyip görmezden gelerek erken teşhis imkanı engellenmemelidir. Unutulmamalıdır erken müdahale büyük önem kazandığından erken teşhisle büyük bir ilerleme sağlanabilir.
ASPERGER SENDROMU TEDAVİSİ
Asperger sendromunun tedavisi yoktur ve hayat boyu devam eder. Sendromun semptomlarını iyileştirmeye yönelik birçok terapi uygulanabilir. Çocuğun yaşına ve ihtiyaçlarına uygun davranışsal ve eğitimsel müdahale türleri seçilir. Özellikle Aspergerli çocuğun sorunlu olduğu sahalarda çalışılır. Bu nedenle bu yöntemlerin hepsi uygulanmayabilir. Her terapinin uzmanı da farklıdır. Başlıca terapiler şunlardır:
* Sosyal biliş farkındalığı eğitimi: Konuşma becerilerini ve sosyal ipuçlarını anlamaya yardımcı olabilir.
* Konuşma ve dil terapisi: Dilin soyut ifadelerini, düşüncesini ifade etme yollarını, ses kontrolünü vb. öğretmeye yardımcı olabilir.
* Mesleki terapi: Becerileri desteklenir, organizasyon ve koordinasyon yetisi geliştirilir, bir organizasyonda çalışma yöntemleri kavratılır.
* Bilişsel davranışçı terapi: Kaygı ve diğer kişisel zorlukların giderilmesine yardımcı olabilir.
* Fizik tedavi: Motor koordinasyon ve algısal bütünlüğü sağlamaya yöneliktir. Bu tedavilere ne kadar erken başlanırsa etkisi o kadar yüksek olacaktır. Asperger sendromunu kimliğinin bir parçası kabul ederek mesleki başarılara imza atan birçok birey vardır.
ASPERGER SENDROMU İLAÇLARI
Asperger sendromunda psikiyatrik ilaçlar genellikle sorunlu davranışları (semptomları) tedavi etmek için kullanılır. Bu ilaçların bazıları şunlardır:
* Sinirliliği azaltmak ve sakinleştirmek için aripiprazol (abilify)
* Hiperaktiviteyi azaltmak için guanfacine (tenex), olanzapin (zyprexa) ve naltrekson (ReVia)
* Tekrarlayan davranışları azaltmak için seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI)
* Ajitasyon (nöbetler, düzensiz eylemler vb.) ve uykusuzluğu azaltmak için risperidon (Risperdal Consta)
* Endişe, depresyon ve dikkat eksikliğine yönelik ilaçlar da reçete edilebilir.
Aspergerli çocuklara uygulanan terapilerin devamlılığı ve tutarlılığı için anne-babalara eğitim almaları önerilir. Ebeveynlere genellikle terapi de sağlanır. Ebeveyn eğitimi, Asperger sendromlu bir çocuğun yetiştirilmesindeki zorluklarla başa çıkmanıza yardımcı olabilir.
ASPERGER SENDROMLU ÇOCUKLARIN EĞİTİMİ
Asperger sendromlu çocuklar okulun ilk dönemlerinde uygulanan ezber tekniğinde son derece başarılı olabilirler. Yaş arttıkça değişen eğitim seviyesine uyumlanmada; okuduklarını anlayıp ödev yapmada zorluk yaşayabilirler. Bu tarz çocuklara yönelik devlet veya özel eğitim kurumları vardır. Ancak bazı durumlar dışında özel eğitim desteği şart değildir. Aspergerli çocuklar öğretmen-terapist ve ebeveyn işbirliğiyle çocuklarını normal okullarda okutabilirler.
Günümüzde bu alanda uzman psikyatrist-psikologların çoğu Asperger sendromunun kendine özgü armağanlarını ve olumlu yönlerini vurgulamaktadır. Farklı bir düşünce biçimini temsil ettiği düşünülür. Asperger sendromlu kişilerin olumlu özellikleri birçok meslek için faydalı olarak tanımlanmıştır ve şunları içerir:
* Detaylara odaklanma yeteneğinin artması
* Başkalarının görüşleri tarafından engellenmeden belirli ilgi alanlarına sebat etme kapasitesi
* Bağımsız çalışabilme becerisi
* Başkaları tarafından kaçırılabilecek kalıpların tanınması
* Özgün bir düşünce tarzı
Aspergerli bir mühendis, yazar ve profesör olan Dr. Temple Grandin, sendromunun semptomlarını avantaja dönüştürebilenlere somut bir örnektir. Hayatı ve hikayesi 2010'da ilk kez yayınlanan bir filmde gösterilmiştir.
Etkili bir yardımla Aspergerli çocuklar semptomlarıyla baş etmeyi öğrenebilirler ancak yine de sosyal durumları ve kişisel ilişkileri zor bulabilirler. Aspergerli yetişkinlerin çoğu, bağımsız bir yaşam sürdürmek için teşvik ve ahlaki desteğe ihtiyaç duymaya devam etmelerine rağmen genel işlerde başarılı bir şekilde çalışabilmekte ve çoğu bağımsız yaşayabilmektedir.
ASPERGER SENDROMU OTİZM MİDİR?
Asperger sendromu ile otizm arasında çok önemli farklılıklar bulunur.
* Asperger sendromu genellikle 4-11 yaş arasında görülür; bebeklik dönemi son derece normaldir. Ancak otizm yaşamın ilk 3 yılında ortaya çıkar.
* Aspergerli çocukların dil gelişimi normaldir ancak diğer çocuklara nazaran konuşmaya geç başlayabilirler. Otizmli çocuklarda ise konuşma geriliği (dil gelişimi ya da kullanımında bozukluk) gözlenir.
* Asperger sendromlular otistiklere nazaran daha konuşkanlardır. Özellikle ilgi alanlarında aşırı konuşkan olurlar.
* Aspergerli çocuklar sosyal uyumsuzluklarının bilincindedir ancak otizmli çocuklar bunun farkında değildirler.
* Asperger sendromlu çocuklarda dil ve bilişsel gelişimi otizmin aksine genellikle normaldir.
* Aspergerli çocukların zekâları normaldir ancak otizmde zekâ geriliği (% 50-70) söz konusu olabilir.
Tipik olarak güçlü sözel dil becerileri ve entelektüel yetenek, Asperger sendromunu diğer otizm biçimlerinden ayırt eder.
ASPERGER SENDROMU VE ZEKA GERİLİĞİ
Asperger sendromlu çocukların zeka düzeyi normaldir hatta çoğu vakada IQ seviyesinin yüksek olduğu gözlenmiştir. Ayrıca müzik ve görsel hafıza gibi üstün yeteneklere sahip olabilirler. Örneğin Mozart, Albert Einstein, Benjamin Franklin gibi birçok tarihsel figürün Asperger sendromu olabileceği öne sürülmüştür.
Saplantılı ilgi alanları ve belirli konulardaki detaylı bilgileri nedeniyle Asperger sendromlu çocuklara 'küçük profesörler' denilir.
ASPERGER SENDROMLU ÇOCUĞU OLAN AİLELERE ÖNERİLER
* Çocuğunuza sosyal ortamlara dahil olabilmesi için bazı pratik beceriler ve konuşma taktikleri öğretin. Örneğin parkta oynayan çocuklara, "Ben de oynayabilir miyim?" diye sormasını teşvik edebilirsiniz.
* Çocuğunuzu, diğer çocukların ne yaptıklarına bakmaya teşvik edin. Bu şekilde çocuk gerekli sosyal anlayışa sahip olmasa da davranışları kopyalayarak belli durumlarda nasıl davranması gerektiğini kestirebilir. (Asperger sendromlu birçok başarılı yetişkin, başkalarının belli durumlarda neler yaptığını izleyerek ve taklit ederek sosyal becerilerini öğrendiklerini bildirmiştir)
* Sosyal öykü tekniğini kullanarak çocuğunuza bir sosyal ortamda nasıl davranması gerektiğini öğretebilirsiniz. Sosyal öykü temel toplumsal bilgileri içeren rutin bir olayın ayrıntılı açıklamasıdır. Örneğin okula gidince sınıfına girmek, sınıf arkadaşlarına günaydın demek, palto vb. çıkartıp asmak, yerine oturmak, defterini kalemini hazırlamak vb. evde temsilen uygulayabilirsiniz.
* Göz temasının önemini öğretin. Aspergerli çocuklar başkalarıyla göz teması kurmaya karşı koyabilirler. Göz teması evde modellenebilen ve uygulanabilen bir beceridir.
Çocuğunuz uygun sosyal becerileri kullandığında doğal olarak ortaya çıkan durumları pekiştirin. Örneğin "Kardeşlerine çok yardımcı oluyorsun" ya da "Çok düşünceli bir davranışta bulundun" gibi.
* Her ne kadar empati kurmada zorlansalar da kişisel duygu ve düşüncelerinizi çocuğunuzla konuşun. Çok sevindiğinizde, "Bak çok sevindim" ya da korktuğunuzda hislerinizi konuşmak yararlı olabilir. Böylece bu duyguları modelleyebilirler.
* Metafor ve konuşma şekillerini öğretin. Örneğin, "Gülmekten yerlere yattım" gibi kafa karıştırıcı ifadelerin anlamını ilginç ve kafa karıştırıcı bulsa da öğrenebilirler.
* Çocuğunuza kafası karıştığında veya isteneni anlamadığında kullanması için bir 'güvenlik ifadesi' öğretin. Örneğin, "Ne demek istediğini anlamadım" veya "Şimdi ne yapacağımdan emin değilim" gibi. Bu ifade kullanımı çocuğunuzun neler olduğunu anlamadığı zaman hissedeceği endişeyi azaltmaya yardımcı olabilir.