CUMARTESİ YAZILARI

Cumartesi yazılarında birkaç haftadır Osmanlı ekonomik düzenine ilişkin farklı görüş ve tartışmaları değerlendirmeye çalışıyoruz. Son olarak toplumsal hadiseleri iktisadi ilişkiler temelinde açıklama iddiasındaki Marksist tarihçilerimizin Osmanlı tarihiyle ilgili eserlerinde bol bol “teorinin doğrulanması” meselesiyle meşgul olduklarını ama Osmanlı tarihinin iktisat bilimini ilgilendiren problemlerine ilişkin somut bir çözüm önerisi geliştiremediklerini dile getirmiştik. “Buna mukabil ‘Marksist olmayan’ tarihçilerin iktisadi yapı analizleri ve problem çözme girişimleri Osmanlı düzeninin anlaşılması yolunda çok önemli bir mesafe alınmasını sağlamıştır” demiş ve iki hafta önceki “cumartesi yazısı”nda bu çerçevede Ömer Lütfü Berkan’ın çığır açıcı çalışmalarına değinmiştik.

Barkan’ın öğrencisi Mehmet Genç muhakkak ki Osmanlı ekonomisinin “mekanizmasını” olduğu kadar “mantığını” anlamak için de dikkate alınması gereken araştırmaları ve daha da önemlisi teorik katkıları olan bir iktisat tarihçimiz.

***

Mehmet Genç bir yanda hocası Barkan’ın yolunu sürdürerek iğneyle kuyu kazarcasına bir çabayla ulaştığı arşiv belgelerini didik didik edip Osmanlı iktisadi yapısının günlük işleyişini tespit etmek ve buradan sistemin mahiyetini anlamaya yönelik çalışmalar yaptı. Diğer yanda ise daha önce Ülgener’in giriştiği -daha ziyade sosyolojik nitelikteki- bir arayışı iktisadi temelde sürdürerek Osmanlı sistemini çözümlemeye girişti.

Biliyorsunuz, Ülgener kapitalizmin kökeninde Protestan dünya görüşünü bulan Weber’in metodolojisini bizim tarihimize uygulamış, Osmanlı iktisadi yapısının arkasındaki zihniyet ve değerler dünyasını ortaya çıkarmaya çalışmıştı. Genç ise Osmanlı toplumunun iktisadi dünya görüşünün ötesinde, tabiri caizse, “sistemin mantığını” tespite yönelmiştir.

Özetle söylemek gerekirse, Genç’e göre, “klasik döneminde” Osmanlı devlet yapısı iktisadî fonksiyonlar görmekteyse de bu fonksiyonlar şırf iktisadî bir mahiyet göstermiyordu.

Diğer yandan, iktisadî mahiyette kararları alan veya uygulayan organlar iktisat-dışı alanlarda görevli olan organlardır. “Kazasker, Kadı, Defterdar, Darphane Nazırı, Gümrük Emini, Divan Beylikçisi, ilh. gibi görevlilerin başka fonksiyonları arasına serpiştirilmiş olan iktisadî kararlar, bir tür yan ürün niteliğinde idi.”

Yani Osmanlı sistemi içinde bugünkü anlamda bir “iktisat politikası”nın mevcudiyetinden söz etmek zor.

***

Bununla birlikte, saygın iktisat tarihçimize göre, Osmanlı sisteminde üç ana prensip bütün iktisadi hayatın mahiyetini ve yönünü belirliyordu. Bunlar iaşecilik, gelircilik, gelenekçilik…

İaşecilik (provizyonizm) halkın ihtiyacı olan ürünlerin piyasada ucuz ve yeterli miktarda bulunmasını sağlamak demek. Bu prensip toplumda kıtlık yaşanmaması için ithalatın kolaylaştırılıp ihracatın zorlaştırılmasını gerektiriyordu. Yani “merkantilizm”in tam aksi… Modern çağda bu durumun iktisadi yapıya ciddi zararlar verdiği muhakkak ama klasik dönemde imparatorluğun örnek işleyişini iaşecilik prensibi temin etmişti.

Gelircilik yani fiskalizm bir yanıyla iaşecilik prensibini de dengeleyen bir işlev görüyordu. Devletin vergi gelirlerini azami seviyede tutmayı öngören bu ilke vergi kaçağını önlemek üzere sıkı bir denetim mekanizması işletilmesini gerektiriyordu.

Gelenekçilik ise, adı üstünde, geçmişte Osmanlı sisteminin başarısını sağlamış olan kuralların ve yönetim usullerinin değiştirilmeden sürdürülmesi demek. Osmanlı tarihçilerinin çoğuna göre, sanılanın aksine bu prensip yüzünden sistemin yeni şartlara uyum sağlayamaması değil, birtakım siyasi ve sosyal etkenler yüzünden bu prensibin terkedilmesi Osmanlı sisteminin işleyişine zarar vermiş ve çöküşü başlatmıştır.

Mehmet Genç’in bütünüyle “yerli” ve orijinal olan bu teorik açıklama modeli hem “Osmanlı mucizesi”nin, yani Anadolu’daki benzerleri arasındaki en küçük beyliğin çok kısa sürede büyüyüp gelişerek 600 yıl ayakta kalabilen bir imparatorluğa dönüşmesinin sırrını hem de bilahare Batıda ortaya çıkan kapitalist ekonomiye dayalı siyasi güçlerle niçin rekabet edilemediğini ve sistemin neden çöktüğünü izah eden bir çerçeve sunuyor.

***

1962’de hocası Barkan’ın yanında başladığı doktora çalışmasını ulaştığı bulguları “teori kurmak için” yeterli bulmadığı için bugüne kadar tamamlamamış olan büyük iktisat tarihçimizin adı geçtiğinde hemen hatırlanan bu “üç prensip” Osmanlı iktisat düzenini anlamak ve açıklamak yolunda sarf edilmiş bir ömrün ürünü olarak tek başına yeterli olsa da Mehmet Genç’in bu sahaya olan katkısı yalnızca “üç prensip” öne sürmekten ibaret değildir. Söz gelimi imparatorluktaki tımar ve malikane sisteminin, toprak düzeninin, vergi rejiminin vs. hangi esaslar üzerinde tesis edildiğini, hangi yollarla uygulandığını ve devlet ve toplum hayatına ne kazandırdığını da diğer yandan aynı kurumların hangi sebepler yüzünden daha sonra dejenere olduğunu da Mehmet Genç’in çalışmalarından izliyoruz.

Daha da önemlisi, söz konusu üç prensibin cevabı olduğu sorular Mehmet Genç’in dikkatimize getirdiği üç problematik bağlamında üretilmiştir ve Osmanlı sisteminin özellikle Batı karşısındaki konumu çerçevesinde sergilediği mucizevi başarının izahına yöneliktir.

“Bütün parametreleri ile Osmanlı Türkiye’sinin 4-5 misli büyüklükleri kontrol etmekte olan Avrupa” karşısında yüzlerce yıl boyunca genişlemesini sürdürebilen, Batıdaki Sanayi Devrimi sonrasında başlayan gerilemesini de yine yüzlerce yıla yayabilen, yani bu şartlarda bile daha iki-üç asır ayakta kalabilen bir sistemin izahıdır bu…

Problemin büyüklüğüyle orantılı büyüklükte bir çözüm girişimi…